Vaên hoùa haøm chöùa hai yeáu toá chính laø "vaên trò" vaø "giaùo hoùa", neân ñöôïc goïi laø vaên hoùa. Vaên trò laø kho taøng khoân ngoan tinh tuùy maø tieàn nhaân tích luõy qua bao theá heä ñeå laïi cho con chaùu höôûng. Nhöng thaønh ñoä giaùo hoùa moãi thôøi laø möùc phaåm ñònh söùc soáng ñoäng cuûa vaên trò. Bôûi ñoù, moät neàn vaên hoùa seõ mai moät daàn, neáu noù khoâng ñöôïc truyeàn giao trung thöïc vaø phaùt huy höõu hieäu. Maët khaùc, moät neàn vaên hoùa tuy ñöôïc truyeàn ñaït, nhöng bao laâu chöa giuùp con ngöôøi soáng theo nhaân baûn, thì töï noù chöa ñöôïc hoaøn haûo vaø caàn ñöôïc thaêng hoa. Moãi böôùc tieán trieån vaên hoùa ñeàu ñöôïc ñaùnh daáu baèng côn khuûng hoaûng naøo ñoù. Bôûi vaäy, nguy cô vaø cô hoäi laø moät hieän töôïng vaên hoùa mang hai yù nghóa giaù trò.
OÂn coá nhi tri taân (khaû dó vi sö hó)" laø lôøi nhaén nhuû cuûa Khoång Töû (trong Luaän Ngöõ, chöông Vi Chính) raát coù theå giuùp chuùng ta hoùa giaûi côn khuûng hoaûng, chuyeån "nguy cô" thaønh "cô hoäi", nhöng maáy ai ñaõ hieåu thaáu lôøi taâm huyeát ñoù?
Thöïc vaäy, bao theá heä nho só mieät maøi hoïc töø chöông töøng pho kinh ñieån, nhöng hoï chæ "oân coá" maø khoâng nghó tôùi "tri taân", neân khi phaûi ñoái dieän vôùi vaán ñeà thôøi ñaïi, nhaát laø söï thaùch ñoá cuûa moät neàn vaên hoùa khaùc, hoï ñaõ khoâng ngaàn ngaïi "beá quan toûa caûng", hay soáng laïc loõng giöõa doøng ñôøi môùi vôùi nhöõng giaác moäng "hoaøi coå" nhö moät loaïi thuoác an thaàn thöôøng xuyeân. Moät tình traïng vaên hoùa vong thaân khaùc laø nhöõng ngöôøi töï meänh danh laø "caàu tieán", chæ maõi mieát chaïy theo côn loác vaên minh kyõ thuaät laøm choùa maét hoï, nhö nhöõng con thieâu thaân. Hoï töôûng raèng mình "tri taân", nhöng thöïc ra vì maát goác nhaân baûn, neân deã trôû thaønh vaät hy sinh cuûa moät neàn vaên hoùa vong thaân cuûa chuû nghóa duy vaät cô giôùi.
Coù leõ baøi hoïc "OÂn coá nhi tri taân" cuûa Khoång Töû seõ giuùp chuùng ta ñònh ñuùng höôùng ñi cuûa vaên hoùa Vieät Nam hieän taïi chaêng? Khoång Töû sinh vaøo thôøi Chieán Quoác Xuaân Thu, oâng ñau loøng nhìn thaáy hieän traïng vaên hoùa baïi hoaïi laøm ñaûo loän luaân thöôøng ñaïo lyù. Bôûi theá, oâng ñaõ noã löïc tìm hieåu neàn vaên hoùa nhaân baûn cuûa tieàn nhaân Nghieâu Thuaán, Vaên Vuõ vaø phaùt hieän giaù trò coå truyeàn ñöôïc coâ ñoïng trong chöõ "Leã". Ñoàng thôøi oâng ñaõ suy tö vaø ñeà xöôùng moät quan nieäm môùi, "Nhaân" nhö moät thích öùng caàn thieát vaø vieân maõn hoùa tinh thaàn "Leã Nghóa" cho hôïp thôøi Xuaân Thu. Nhö vaäy oâng thöïc söï ñaõ "dó thaân taùc traéc" soáng ñuùng ngoân haønh "oân coá nhi tri taân" vaäy.
Vaên hoùa soáng ñoäng vaø phaùt trieån, khoâng nhöõng chæ leä thuoäc vaøo hai veá "oân coá" vaø "tri taân", nhöng quan troïng hôn caû laø thoâng hieåu vaø thöïc thi chöõ "nhi". Nhi ôû ñaây coù nghóa laø "ñoàng thôøi", nhöng cuõng coù nghóa laø "tieán boä". Vì theá J. Legge ñaõ dòch "nhi" laø "continually developing", moät ñoäng thaùi lieân tieáp. Trong baøi naøy, chuùng ta thöû hoûi, laøm sao chuùng ta tuy soáng trong moät quan ñieåm ñaëc thuø, nhöng hoïc ñöôïc loøng bao dung vaø "caàu tieán" ñeå keát hôïp nhöõng khía caïnh tinh anh khaùc nhau, cuõng nhö baûo toàn ñöôïc taâm hoàn "Vieät", ñeå vöôït qua nhöõng caûn trôû haàu thaêng hoa mình ñoùn nhaän nhöõng tinh hoa nhaân baûn maø chuùng ta ñuïng chaïm thöôøng ngaøy khaùc? Ñöôïc nhö theá, ngöôøi Vieät Nam duø soáng raûi raùc trong "Thoân trang theá giôùi" vaãn giöõ ñöôïc "Vieät tính" cuûa nhaø mình.
Hoäi ngoä vaên hoùa Ñoâng Taây
Töø ngaãu hôïp qua töông khaéc tôùi töông phuøng
Hoäi ngoä vaên hoùa Ñoâng Taây laø moät ñeà taøi haáp daãn nhöng ña dieän vaø phöùc taïp. Trong baøi tieåu luaän naøy taùc giaû chæ giôùi haïn trong phaïm vi vaên hoùa Taây phöông vaø vaên hoùa Trung Hoa. Coù moät lòch söû keùo daøi hôn möôøi theá kyû, cuoäc hoäi ngoä naøy laø moät baøi hoïc quí giaù cho nhöõng ngöôøi quan taâm tôùi vieäc gaëp gôõ vaø hoã töông giöõa caùc vaên hoùa, nhaát laø nhöõng neàn vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc bieät nhau. Maët khaùc, baøi hoïc naøy cuõng löu daáu tieán trình con ngöôøi daàn daàn khaùm phaù ra giaù trò töông trôï cuûa moïi neàn vaên hoùa haàu khaúng ñònh nhaân baûn laø neàn taûng vaø giao ñieåm cuûa caùc quan nieäm veà giaù trò.
Tuy caùc cuoäc tieáp xuùc giöõa hai neàn vaên hoùa Trung Hoa vaø Taây phöông dieãn ra caùch tieäm tieán, vì theá khoù xaùc ñònh ñöôïc moác thôøi gian, nhöng ñaïi ñeå coù theå chia thaønh ba giai ñoaïn, cuõng coù theå coi laø ba traïng thaùi cuûa moät cuoäc gaëp gôõ theo chieàu höôùng bieän chuùng Hegel, ñoù laø: sô ngoä, khaéc ngoä vaø töông ngoä.
Sô ngoä laø cuoäc doø daãm, ngaãu nhieân phaùt giaùc hôn laø coù moät söï tính toaùn roõ raøng. Trong giai ñoaïn naøy, ñaïi bieåu cuûa vaên hoùa Taây Phöông thöôøng laø caùc nhaø truyeàn giaùo hay thöông gia. Hoï ñaõ treøo non loäi suoái hay vöôït truøng döông, ñeå beân caïnh caùc hoaït ñoäng truyeàn giaùo hay buoân baùn, cuõng ñaõ khaùm phaù ra vaên hoùa coå kính Trung Hoa môû ñöôøng cho coâng cuoäc giao duyeân vaø hoäi ngoä giöõa hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây ñaày thaêng traàm sau naøy.
Cuoái theá kyû thöù naêm, Kitoâ giaùo ôû Taây Phöông keát thuùc cuoäc tranh chaáp gay go veà tín lyù, cuõng laø luùc maø caùc giaùo phaùi dò ñoan bò keát aùn. trong soá ñoù phaûi keå tôùi giaùo phaùi Nestorian. Giaùo phaùi naøy vì theá khoâng theå baønh tröôùng ôû Taây Phöông ñöôïc, hoï ñaõ höôùng veà Ñoâng Phöông ñeå phaùt trieån. Theo goùt caùc thöông gia hay chính hoï cuõng ñoäi loát thöông gia, caùc tín ñoà giaùo phaùi Nestorian ñaõ len loûi tôùi AÁn Ñoä, xuyeân qua Ñoâng Phöông, Java, Tibet vaø cuoái cuøng ñaõ ñaët chaân tôùi Trung Hoa naêm 578. Theo söû lieäu Trung Quoác, giaùo só Alopen ñaõ tôùi Traøng An (baây giôø laø Taây An) vaø ñaõ tieáp kieán hoaøng ñeá Ñaïi Toâng nhaø Ñöôøng. Caên cöù vaøo caùc taøi lieäu maø caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy trong ñoäng Ñoân Hoaøng, thì caùc taùc phaåm cuûa giaùo phaùi Nestorian veà Ñaáng Cöùu Theá (Messia) ñaõ ñöôïc dòch sang Haùn Vaên. ÔÛ ñaây cuõng phaûi keå tôùi nhöõng aùng thô ñaëc thuø cuûa Döông Luyeän vaø nhaát laø bia ñaù noåi tieáng ñöôïc döïng leân vaøo naêm 781, khaéc giaùo lyù cuûa Kitoâ giaùo baèng tieáng Syria vaø Haùn vaên ôû Taây An. Moät ñaëc ñieåm ñaùng löu yù laø: Maëc daàu giaùo phaùi Nestorian vaãn giöõ "Thaùnh Giaù Vinh Thaéng", Thaùnh Giaù coù haøo quang nhöng khoâng coù töôïng Ñöùc Kitoâ, laøm daáu hieäu ñaëc thuø cuûa nieàm tin Kitoâ cuûa mình, nhöng hoï ñaõ hoøa ñoàng vôùi ñaëc tröng Hoa Sen cuûa Phaät Giaùo. Vì lyù do naøy, chuùng ta khoâng neân ngaïc nhieân khi thaáy Thaùnh Giaù ñöôïc dieãn taû qua hình aûnh ñöôïc moïc leân töø loøng Hoa Sen. Vaøo cuoái theá kyû thöù baûy, khi Phaät Giaùo taïi Trung Hoa bò baùch haïi, hoï cuõng chòu chung soá phaän vôùi caùc Phaät töû.
Cuoäc sô ngoä thöù hai vaøo theá kyû thöù baûy do giaùo phaùi Manichean theo "ñöôøng buoân luïa" tôùi Trung Hoa. Hoï ñöôïc meänh danh laø "toân giaùo cuûa Quang Minh". Theo chieáu chæ cuûa hoaøng ñeá thôøi ñoù, moät "giaùo chuû" cuûa phaùi naøy ñaõ bieân soaïn moät quyeån saùch mang töïa ñeà laø "YÙ nghóa cuûa Phaät giaùo Quang Minh". Saùch giaùo lyù naøy ñaõ keát hôïp nhöõng tö töôûng Kitoâ giaùo, Phaät giaùo vaø Nho giaùo. Veà ñaïo lyù ñaõ theá, veà caùch tu thaân, dinh döôõng, hoï cuõng soáng chay tònh nhö caùc Phaät töû thaønh tín. Sau naøy giaùo phaùi Manichean ñaõ thaät söï hoøa ñoàng vôùi Phaät giaùo bieán thaønh "Baïch Sen Giaùo". ÔÛ Trung Hoa, giaùo phaùi naøy ñaõ ñoùng moät vai troø quan troïng trong nhöõng cuoäc phaûn khaùng vaø khôûi nghóa trong theá kyû 13 tôùi theá kyû 15.
Giai ñoaïn sô ngoä naøy thöïc söï ñaït tôùi cao ñieåm ñeå chuyeån tieáp qua giai ñoaïn töông khaéc laø vaøo theá kyû 16 caùc giaùo só Thieân Chuùa Giaùo tôùi truyeàn giaùo ñaõ coá gaéng hoäi nhaäp vaên hoùa Trung Hoa vaø ñöôïc caùc ngöôøi trí thöùc kính neã cuõng nhö hoaøng ñeá troïng duïng. Trong caùc giaùo só noåi tieáng naøy phaûi keå tôùi hai linh muïc doøng Teân laø Matteo Ricci vaø Michele Ruggieri. Hai oâng naøy khoâng nhöõng laø thaàn hoïc gia, trieát gia maø coøn tinh thoâng toùan hoïc vaø thieân vaên. Caùc nhaø truyeàn giaùo ñaàu tieân naøy ñaõ duïng taâm hoïc Kinh ñieån Trung Hoa cuõng nhö coá gaéng thoâng hieåu nghi leã vaø phong tuïc cuûa ngöôøi Trung Hoa, nhaát laø caùch giao tieáp cuûa ngöôøi trí thöùc. Sau hai möôi naêm ñaët chaân leân phaàn ñaát mieàn Nam Trung Hoa, hoï ñaõ tôùi Baéc Kinh naêm 1601. Trong thôøi gian naøy, tuy hoï chæ röûa toäi ñöôïc khoaûng moät ngaøn ngöôøi, nhöng trong ñoù moät soá ñaùng keå laø nho só hay quan laïi, nhaát laø phaûi keå tôùi hai quan ñaïi thaàn Töø Quang Khaûi vaø Lyù Chi Thao.
Cuoäc töông khaéc naøy khôûi ñaàu baèng nhöõng khaùc bieät saâu xa veà nhöõng quan nieäm caên baûn cuûa hai neàn vaên hoùa coå truyeàn, nhö "Thieân", "Lyù", "Thaùi Cöïc", v.v... Vôùi quan ñieåm thoâng dieãn (hermeneutic) hieän nay, chuùng ta bieát ñöôïc nhöõng quan nieäm treân khoâng theå hieåu rieâng reõ ñöôïc, nhöng phaûi ñöôïc xeùt theo maïch vaên. Moãi aùng kinh ñieån ñeàu coù boái caûnh lòch söû, xaõ hoäi, taâm lyù... khaùc nhau. Chuùng keát thaønh moät kieán vöïc (Horizont) ñaëc thuø, ñöôïc ñan lieàn vôùi nhau trong giaù trò vaên hoùa phöùc taïp. Hai neàn vaên hoùa ñeå thoâng ñaït quan ñieåm nhau, hoï, phaûi tìm caùch "dung hôïp" hai kieán vöïc ñoù (Horizontsverschmelzung) thaønh moät toaøn theå môùi, maø khoâng ñeå thaát thieät moät beân. Dó nhieân hoaøn toaøn dung hôïp chæ laø moät möùc lyù töôûng maø con ngöôøi phaûi luoân noã löïc môùi coù theå tieáp caän ñöôïc. Moät coâng vieäc phöùc taïp vaø teá nhò nhö theá maø coù ngöôøi muoán giaûi quyeát nhanh choùng moät sôùm moät chieàu, thì laøm sao traùnh khoûi nhöõng hieåu laàm ñaùng tieác, gaây neân cuoäc töông khaéc tai haïi, nhaát laø thay vì ñoái thoaïi vôùi nhau, ñeå thaáu hieåu vaán ñeà. Ñoù laø thaûm caûnh maø cuoäc "Tranh chaáp Leã nghi" ñaõ xaûy ra vaø ñaõ ñeå laïi moät haäu quaû tai haïi, ñaùnh daáu söï thaát baïi trong cuoäc hoäi ngoä giöõa hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây. Cuoäc tranh chaáp naøy, ñaàu tieân chæ laø moät söï xích mích trong noäi boä toân giaùo giöõa nhöõng giaùo só truyeàn giaùo, nhöng sau ñoù ñaõ keùo theâm phe caùnh ñeå trôû thaønh söï xung ñoät chính trò vaø vaên hoùa neân caøng phöùc taïp vaø thaûm khoác. Luùc ñoù laøm sao traùnh ñöôïc duøng giaûi phaùp ñaày baïo löïc vaø cöôøng quyeàn.
Thöïc vaäy, cuoäc xoâ xaùt giöõa hai neàn vaên hoùa ñaõ trôû thaønh voõ ñaøi yù thöùc heä, taïo dòp thuaän tieän cho nhöõng con buoân, nhöõng tay ñaàu tö chính trò vaø nhöõng thaønh phaàn quaù khích lôïi duïng, thao tuùng, naáp döôùi nhöõng giaû hieäu hoa myõ. Veà phía Trung Hoa, trieàu ñình ñình chæ chính saùch dung hoøa, sau ñoù ñeà ra chính saùch baøi ngoaïi cöïc ñoan, "beá quan toûa caûng": keát quaû laø nhöõng noã löïc ñeå ñaåy maïnh caùc cuoäc tieáp xuùc vaøvaø hoäi ngoä vaên hoùa Ñoâng Taây ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo daày coâng gaây döïng baáy laâu nay ñaõ ñoät nhieân bò phaù huûy vaø bieán thaønh maây khoùi. Ñoái dieän vôùi phong traøo beá quan vaø baøi ngoaïi ñoù. Taây phöông möôïn chieâu baøi "baûo veä" sinh meänh coâng daân mình ñeå bieän hoä cho haønh ñoäng xöû duïng voõ löïc ñeå gaây chieán vaø taán coâng Trung Hoa. Cuoäc gaây haán naøy ñaõ ñöa tôùi moät keát cuïc thaûm baïi vaø voâ nhaân ñaïo: Chieán Tranh AÙ Phieän naêm 1842. Sau bieán coá naøy, cuoäc ñoái ñaàu giöõa Ñoâng Taây ñaõ tieáp dieãn treân moät bình dieän hoaøn toaøn baát coâng: lyù keû maïnh bao giôø cuõng thaéng, duø daân chuùng Trung Hoa lieân tieáp phaùt ñoäng nhöõng phong traøo khôûi nghóa, nhö Thaùi Bình Thieân Quoác (1850-1886), Nghóa Hôïp Ñoaøn choáng laïi hieäp öôùc Baát Bình Ñaúng (1870) cuûa Baùt Quoác Lieân Minh. Cuoái cuøng laø cuoäc caùch maïng Taân Hôïi (1911) do Toân Daät Tieân khôûi xöôùng, laät ñoå cheá ñoä phong kieán, daãn hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây hoäi ngoä sang moät giai ñoaïn môùi: Ñoâng Taây töông phuøng.
Tröôùc khi böôùc qua giai ñoaïn töông ngoä naøy, chuùng ta thöû duyeät laïi yù nghóa hai hình thöùc hoäi ngoä treân. Trong thôøi sô ngoä, vaên hoùa Taây phöông töông ñoái ñôn giaûn, ñöôïc ñoàng hoùa vôùi moät hình thöùc toân giaùo naøo ñoù. Vì theá, noù deã ñoàng hoùa vôùi Phaät giaùo hay Khoång giaùo nhö moät yeáu toá vaên hoùa laøm phong phuù quan ñieåm Phaät giaùo hay Khoång giaùo hôn laø khôûi xöôùng cuoäc hoäi ngoä töông ñoàng giöõa Ñoâng Taây. Cuoäc töông ngoä naøy thöïc söï chôùm nôû vaøo cuoái theá kyû 16, ñaàu theá kyû 17, khi caùc nhaø thöøa sai Thieân Chuùa giaùo tôùi Trung Hoa, mang theo nhöõng kieán thöùc khoa hoïc môùi veà thieân vaên, veà kyõ thuaät laøm ñoàng hoà... laøm cho ngöôøi Trung Hoa nhaän ra nhöõng daân toäc khaùc khoâng haún laø man di moïi rôï, nhö hoï ñaõ töøng coù thaønh kieán. Nhöng thôøi giao tieáp "traêng maät" naøy vöøa khai maøo, ñaõ bò nhöõng hieåu laàm ñaùng tieác xaûy ra, laøm toån thöông loøng thaønh hai beân, nhöng tai haïi hôn nöõa laø keùo theo cuoäc tranh chaáp vuõ khí voâ nhaân ñaïo. Laàn ñaàu tieân trong lòch söû, vaên hoùa Trung Hoa bò khuûng hoaûng traàm troïng, haàu nhö ñaàu haøng voâ ñieàu kieän tröôùc söùc maïnh vuõ baõo cuûa vaên minh kyõ thuaät Taây phöông. Ñöùng tröôùc thaûm caûnh naøy, ngöôøi trí thöùc Trung Hoa, moät ñaøng muoán baûo toàn giaù trò truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa mình, ñaøng khaùc khoâng theå phuû nhaän ñöôïc söùc maïnh cuûa vaên minh kyõ thuaät, hoï suy xeùt vaø tìm ra caùch phaân ñònh ranh giôùi hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây theo quan ñieåm: Vaên hoùa Trung Hoa coù giaù trò tinh thaàn (luaân lyù, toân giaùo...) vöôït treân giaù trò tinh thaàn vaên hoùa Taây phöông. Ngöôïc laïi, vaên minh kyõ thuaät Taây phöông vöôït thaéng haün kyõ thuaät coå truyeàn Trung Hoa, neân hoï hoâ haøo daân chuùng hoïc "caùi hay" cuûa ngöôøi. Nhöõng hoïc giaû thôøi naøy deã nhìn ra yeáu toá yù thöùc heä nuùp döôùi khaåu hieäu "nghieäm chöùng" naøy. Thöïc ra, khi tieáp xuùc vôùi tö töôûng Taây phöông, hoï moät ñaøng khoâng coù giôø tìm hoûi tinh thaàn khoa hoïc caàu tieán phaûi chaêng töï nhieân maø coù hay ñöôïc nuoâi döôõng trong trieát hoïc vaø toân giaùo Taây phöông. Ñaøng khaùc, hoï bò caùc chuû nghóa khoa hoïc gia thu huùt vaø nhoài soï, coi söï tieán hoùa cuûa khoa hoïc laø keát quaû cuûa söï ñaøo thaûi toân giaùo, trieát lyù sieâu hình, nhö chuû tröông tam ñoaïn luaän cuûa A. Comte, thuyeát Tieán hoùa cuûa C. R. Darwin, bieän chöùng duy vaät cuûa K. Marx, hay quan ñieåm voâ thaàn cuûa J. Dowey, B. Russell... Nhö vaäy hoï coi kieán thöùc khoa hoïc laø keát tinh taát nhieân vaø phoå bieán cuûa caû nhaân loaïi. Taây phöông chæ laø ngöôøi ñaõ sôùm khaùm phaù vaø phaùt trieån maø thoâi.
Ñònh kieán treân ñöôïc coi laø moät tín ñieàu "baát khaû ngoä" cuûa phaàn ñoâng caùc nhaø trí thöùc Trung Hoa trong moät thôøi gian khaù daøi, ñöôïc ngaàm hieåu hay bieán daïng trong nhöõng heä thoáng tö töôûng Trung Hoa khaùc nhau. Tæ duï, trong cuoäc caùch maïng ñöôïc meänh danh laø "Nguõ-Töù", dieãn ra vaøo ngaøy 4 thaùng 5 naêm 1919, nuùp döôùi danh nghóa phaûn huû nho vaø caàu tieán, tinh thaàn naøy laø hieän thaân cuûa phong traøo "Khai Saùng" (Aufklaerung) treân ñaát Trung Hoa. Maët khaùc, caùc caùn boä coäng saûn chæ bieát nhaém maét tin theo nhöõng giaùo ñieàu duy vaät tieán hoùa cuûa Maùc-xít. Hoï khoâng ngaàn ngaïi laáy quan ñieåm duy vaät thuyeát minh giaù trò vaên hoùa Trung Hoa. Neáu ñaøo bôùi trong ñaùm tro taøn vaên hoùa truyeàn thoáng vaø tìm ra moät vaøi ñoám löûa ñeå soi vaø hôïp lyù hoùa chuû nghóa cuûa hoï, thì hoï coi ñoù laø söï goùp maët cuûa neàn vaên hoùa Trung Hoa trong vaên hoùa theá giôùi ñaïi ñoàng vaø voâ saûn. Chuùng ta thaáy roõ quan ñieåm naøy khi so saùnh hai laàn xuaát baûn pho saùch "Lòch söû Trieát hoïc Trung Quoác" cuûa trieát söû gia noåi tieáng Phuøng Höõu Lan, laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1931, khi oâng naøy coù theå töï do dieãn ñaït tö töôûng cuûa mình vaø laàn "taùi" baûn trong thôøi caùch maïng vaên hoùa cuûa Veä Binh Ñoû, khi oâng ñaõ phaûi boùp meùo nhieàu quan ñieåm, hay giaûi thích nhieàu döõ kieän ñeå hôïp vôùi caùi nhìn chuû nghóa duy vaät. Ñònh kieán naøy cuõng ñöôïc nguïy trang kín ñaùo vaø tinh vi trong nhöõng trieát thuyeát Taân Khoång hoïc, nhö quan ñieåm cuûa trieát gia Maâu Toâng Sôn, khi oâng möôïn phöông phaùp cuûa trieát hoïc Kant ñeå bieän hoä cho luaân lyù Khoång Maïnh, choáng laïi luaân lyù Kitoâ giaùo.
Giai ñoaïn naøy ñöôïc coi laø töông phuøng cuûa hai neàn vaên hoùa, khoâng phaûi vì noù khoâng gaëp khoù khaên, hay khoâng traûi qua nhöõng côn khuûng hoaûng, nhöng trong quaù trình ñaày thaêng traàm naøy, noù mang nhöõng tính chaát khaùc vôùi nhöõng giai ñoaïn tröôùc. Ñaëc tính ñaàu tieân laø vaên hoùa Trung Hoa ñaõ chuû ñoäng khi tieáp xuùc vôùi vaên hoùa Taây phöông vaø töï choïn cho mình moät laäp tröôøng. Moät ñaëc tính khaùc cuõng coù theå quan saùt laø: nhöõng phong traøo tieáp xuùc mang nhieàu saéc thaùi khaùc nhau ñaõ taïo neân cuoäc hoäi ngoä vaên hoùa ñaày maøu saéc ña daïng, töø chuû tröông theo chuû nghóa tö baûn, tôùi chuû nghóa coäng saûn, töø nhöõng luoàng vaên hoùa "chuû löu" tôùi "phi chuû löu", vaø nhaát laø nhöõng hieän töôïng cuûa neàn "vaên hoùa löu vong". Ñaëc tính thöù ba laø khoâng phaûi chæ nhöõng ngöôøi Trung Hoa, nhöng laø nhöõng hoïc giaû Haùn hoïc hay trieát gia veà trieát hoïc Trung Hoa cuõng ñang noã löïc nghieân cöùu vaø goùp coâng vaøo phong traøo gaëp gôõ, töông phuøng giöõa hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây. OÂng Ñoã Veä Minh ñaõ phaân tích hieän töôïng naøy vaø phaân vieäc nghieân cöùu vaên hoùa Hoa kieàu vaø nhoùm hoïc giaû ngoaïi quoác. Nhoùm ngöôøi Trung Hoa soáng ôû Trung Hoa ñaïi luïc, Ñaøi Loan, Höông Caûng vaø Taân Gia Ba. Nôi ñaây vaên hoùa Trung Hoa ñöôïc soáng vaø truyeàn ñaït trong moâi tröôøng bình thöôøng, theo chieàu höôùng ñöôïc yù thöùc heä vaïch saün. ÔÛ ñaây, cuoäc tieáp xuùc Ñoâng Taây ñöôïc thaám nhaäp vaø nuoâi döôõng, phaàn lôùn qua phöông tieän truyeàn thoâng. Nhoùm thöù hai laø caùc Hoa kieàu soáng raõi raéc khaép theá giôùi. Hoï laø nhöõng ngöôøi chuû tröông moät laäp tröôøng "phi chuû löu" naøo ñoù, neân bò ñaøn aùp vaø phaûi thoaùt thaân. Hay hoï laø nhöõng ngöôøi di daân nhöng vaãn thieát tha vôùi vaên hoùa cuûa toå tieân. Hoï hoïp vôùi nhau ñeå chung tay xaây döïng moät loaïi vaên hoùa coù theå goïi ñöôïc laø "vaên hoùa löu vong". Nhoùm naøy thöôøng ñöôïc nhoùm thöù ba, laø nhöõng chuyeân gia Haùn hoïc hay trieát hoïc naâng ñôõ vaø hôïp löïc.
Ñeå tieán tôùi hieän traïng töông phuøng hieän nay, giai ñoaïn naøy ñaõ traûi qua nhöõng bieán coá thaêng traàm lieân tuïc. Cuoäc caùch maïng Song Thaäp naêm Taân Hôïi (1919) ñaõ daàn daàn daãn tôùi cuoäc caùch maïng vaên hoùa "Nguõ-Töù". Trong quaù trình naøy, caùc nhaø trí thöùc Trung Hoa ñaõ caûi toå haàu nhö toaøn cuïc dieän, töø chính trò tôùi xaõ hoäi, vaên hoùa. Hoï quyeát taâm choïn con ñöôøng daân chuû hoùa, taân thôøi hoùa Trung Hoa. Nhöng moät phaàn vì löïc baát toøng taâm, moät phaàn bò thôøi cuoäc caûn trôû, nhö: Baéc phaït, khaùng Nhaät, noäi chieán giöõa hai phe Quoác-Coäng, neân khoâng ñaït ñöôïc keát quaû nhö yù. Tieáp ñeán, cuoäc chieán thaéng cuûa Trung Coäng ñaõ chia laõnh vöïc Trung Hoa thaønh hai khoái, ñöa ñaåy cuoäc giao tieáp vôùi Taây Phöông theo hai chieàu höôùng ñoái nghòch nhau: Ñaøi Loan höôùng veà chuû nghóa tö baûn; Trung coäng phaùt ñoäng vaên hoùa voâ saûn vaø duy vaät theo chuû nghóa Maùc Leâ. So vôùi cuoäc caùch maïng Taân Hôïi, bieán coá môùi naøy ñaøo thaûi vaên hoùa coå truyeàn Trung Hoa ñeå theo yù thöùc heä môùi moät caùch cöïc ñoan hôn. Thöïc vaäy, neáu Ñaøi Loan ñem heát taâm löïc ñeå theo goùt chuû nghóa vaên minh kyõ thuaät vaø kinh teá töï do phaùt trieån maø queân hay lô laø giaù trò nhaân baûn truyeàn thoáng neân ñöa tôùi moät tình traïng baát quaân bình giöõa vaên minh vaø vaên hoùa, kyõ thuaät vaø tinh thaàn, thì Trung coäng ngöôïc laïi baùm saùt yù thöùc heä coäng saûn, coá phaùt huy heát möùc theo neáp soáng voâ saûn, vaø chuyeân cheá, neân ñaõ daãn tôùi cuoäc caùch maïng vaên hoùa do Hoàng Veä Binh thao tuùng döôùi söï chæ huy cuûa "Töù Nhaân Bang" Thöôïng Haûi. Hoï ñaõ daày naùt giaù trò nhaân baûn cuûa Khoång Maïnh, ñaïp ñoå nhieàu di tích lòch söû voâ giaù, laïi töôûng raèng hoï ñang phaùt ñoäng moät cuoäc vaên hoùa vó ñaïi. Duø choïn ñöôøng quaân phieät chuyeân cheá hay ñoäc taøi coäng saûn, caû hai ñeàu gaây ra nhöõng phong traøo thoaùt ly tìm töï do, nhaát laø tuï do tö töôûng. Nhöõng ngöôøi ly höông naøy trôû neân thaønh phaàn noàng coát cuûa moät löïc löôïng baûo trì vaø phaùt huy vaên hoùa Trung Hoa coå truyeàn treân ñaát laï queâ ngöôøi. Neàn vaên hoùa "löu vong" naøy ñaõ ñöôïc caùc chuyeân gia Haùn hoïc ngoaïi quoác ñaëc bieät chuù yù tôùi vaø naâng ñôõ, taïo thaønh cuoäc töông phuøng Ñoâng Taây hy höõu vaø ñaày sinh löïc. Neàn vaên hoùa löu vong naøy hieän nay trôû thaønh moät löïc löôïng ñaëc bieät aûnh höôûng ngöôïc laïi caû Trung Hoa ñaïi luïc, laãn Ñaøi Loan, Höông Caûng vaø Taân Gia Ba.
Vaên hoùa löu vong laø moät hieän töôïng khaù ñaëc thuø cuûa nhaân loaïi ôû theá kyû 20. Khi caùch maïng ñaãm maùu laät ñoå Nga hoaøng 1917 thaønh coâng, ñaõ naûy sinh ra lôùp trí thöùc thöôïng löu löu vong ñaàu tieân cuûa theá kyû naøy. Hoï ñaõ thoaùt thaân qua Taây phöông vaø mang theo phaàn gia nghieäp vaên hoùa ñaõ töøng laøm theá giôùi ngöôõng moä vaø gaây aûnh höôûng khaù lôùn ôû AÂu Myõ, nhaát laø ôû Phaùp trong nhöõng naêm 1930. Keá ñoù, phong traøo Ñöùc quoác xaõ höng khôûi ôû Ñöùc, AÙo roài baønh tröôùng ñe doïa caû AÂu chaâu. Tôùi ñaâu hoï cuõng chuû tröông baøi Do Thaùi cuûa Hít Le, khieán cho nhieàu ngöôøi Do Thaùi, nhaát laø lôùp trí thöùc ñaõ troán thoaùt qua Myõ, mang theo nhieàu tinh anh vaên hoùa vaø tö töôûng thöôïng thaëng cuûa AÂu chaâu luïc ñòa. Nhöõng gia taøi vaên hoùa vaø tö töôûng saâu saéc naøy ñaõ xuùc taùc vaø thaêng hoa vaên hoùa quaù nghieâng chieàu veà thöïc tieãn vaø kyû thuaät cuûa Myõ quoác. Chuùng ta chæ caàn nhaéc tôùi vaøi luoàng tö töôûng trieát hoïc nhö: tröôøng phaùi Frankfurt vôùi Adorno, Horkheimer, Marcuse..., tröôøng phaùi hieän töôïng xaõ hoäi hoïc "New school" ôû Nöõu Öôùc vôùi Schutz, Gurwitsh, Berger, Luckmann... laø ñuû. Nhöõng tö töôûng gia naøy khoâng nhöõng khuaáy ñoäng vaên hoùa Myõ, nhöng ñoàng thôøi ñaõ giao löu vôùi trieát hoïc ngoân ngöõ, taân thöïc nghieäm... vaø ñaõ môû ñöôøng ñoái thoaïi vaên hoùa, tö töôûng giöõa AÂu Myõ vaø sau ñoù aûnh höôûng tôùi caû theá giôùi. Chuùng ta chæ caàn nhìn laïi cuoäc tranh luaän gay go nhöng haøo höùng giöõa tröôøng phaùi Taân Maùc Frankfurt vôùi Adorno, Habermas vaø tröôøng phaùi Pheâ Phaùn lyù tính luaän (Kritischer Rationalismus) vôùi Popper vaø Albert, trong nhöõng naêm 1960 vaø 1970. Moät neàn vaên hoùa löu vong nöõa maø chuùng ta ñaõ nhaéc ôû treân, ñoù laø vaên hoùa löu vong Trung Hoa. Sau 1949, nhöõng lôùp ngöôøi troán naïn, di daân hay nhöõng sinh vieân du hoïc maø khoâng muoán hoài höông, hoï oâm aáp moät baàu taâm huyeát muoán gìn giöõ vaø phaùt huy truyeàn thoáng vaên hoùa Trung hoa ñang bò suy thoaùi ôû queâ nhaø cuõng nhö tìm moâi tröôøng töï do ñeå ñaåy maïnh nhöõng luoàng tö töôûng "phi chuû löu" ñang bò ñaøn aùp ôû queâ höông. Sau khi caùch maïng vaên hoùa cuûa Ñaëng Tieåu Bình ñöôïc heù môû thì moïi töông giao giöõa hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây moät laàn nöõa cuõng theo ñaø chaám döùt thôøi kyø chieán tranh laïnh maø khai phoùng daàn. Taïi Trung Quoác ngöôøi ta quan saùt thaáy hieän töôïng nhöõng tö töôûng beân ngoaøi ñöôïc tieáp thu vaø ñöôïc duïng taâm nghieân cöùu, keå caû tö töôûng Kitoâ giaùo, nhaát laø trong giôùi trí thöùc treû, nhöõng ngöôøi ñaõ chaùn ngaáy nhöõng tö töôûng ñoäc ñoaùn moät chieàu. Taïi Ñaøi Loan, sau moät thôøi gian daøi caùc hoaït ñoäng chính trò bò goø boù, nhöõng tö töôûng "phi chuû löu" moät thôøi bò ñaøn aùp naëng neà, giôø ñaây daân chuùng ñöôïc töï do hôn, coù theå xuaát ngoaïi deã daøng hôn, keå caû tôùi Trung Hoa ñaïi luïc thaêm vieáng hay maäu dòch, daãn ñeán moät cuoäc töông giao ñaùng möøng: caùc keát quaû nghieân cöùu vaên hoùa, dòch thuaät cuûa Trung coäng ñöôïc in vaø baøy baùn coâng khai taïi caùc tieäm saùch ôû Ñaøi Baéc. Caùc cuoäc hoäi thaûo quoác teá veà tö töôûng vaên hoùa ñöôïc toå chöùc caû hai beân tuyeán ñaõ coi troïng caùc tö töôûng gia trong giôùi "löu vong" nhö laø nhöõng ngöôøi moâi giôùi vaø xuùc taùc cho caùc cuoäc nghieân cöùu trong töông lai. Nhö vaäy vaên hoùa löu vong ñaõ nghieãm nhieân chieám moät ñòa vò quan troïng trong cuoäc phuïc höng vaên hoùa Trung Hoa hieän nay.
*
* *
Phong traøo "vaên hoùa löu vong" cuûa Vieät Nam sinh sau ñeû muoän, khoâng ñöôïc söûa soaïn tröôùc, cuõng chöa ñöôïc caùc hoïc giaû chuù yù vaø uûng hoä, nhöng nhìn göông lòch söû cuûa caùc neàn vaên hoùa löu vong treân, chuùng ta vaãn coù theå oâm aáp nhieàu hy voïng. Maø moái hy voïng cuï theå nhaát laø chuùng ta ñang soáng trong nhöõng moâi tröôøng thuaän tieän, luoân coù dòp giao tieáp vôùi nhöõng neàn vaên hoùa khaùc. Chuùng ta ñöôïc töï do hoïc hoûi nghieân cöùu, laïi coù nhieàu dòp suy tö, trao ñoåi tö töôûng, nhôø ñoù coù theå ñònh roõ giaù trò vaên hoùa löu vong trong chieàu höôùng baûo toàn vaø phaùt huy vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam. Nhö theá, vaên hoùa löu vong Vieät Nam laø moät löïc löôïng hy höõu ñeå gìn giöõ giaù trò "Vieät tính" ñaõ ñöôïc toâi luyeän qua caùc cuoäc thöû thaùch haøng ngaøn naêm ñoâ hoä cuûa Trung Hoa, haøng gaàn moät theá kyû Phaùp thuoäc vaø giôø ñaây vaãn ngaám ngaàm sinh toàn tröôùc moïi nghòch caûnh. Vaên hoùa löu vong Vieät Nam thöïc söï laø dòp may hieám coù ñeå phaùt huy cuoäc töông ngoä trong tinh thaàn "töù haûi giai huynh ñeä" giöõa neàn vaên hoùa Vieät Nam vaø caùc neàn vaên hoùa treân toaøn theá giôùi.