% Created by wds-to-plaintext.gawk


\titpg{Don Cazmúrru}{Maxádu di Asís}

\chapt{I}{Du títulu}

Úma nôiti déstas, víndu da sidádi pra u Enjênhu Nôvu, incontrêi nu tren
da Sentráu un rapáis ací du báirru, ci êu conhêsu di vísta i di xapéu.
Cumprimentôu-mi, sentôu-si áu pé di min, falôu da Lúa i dus minístrus,
i acabôu resitãndu-mi vérsus. A viájen éra cúrta, i us vérsus pódi ser
ci nãu fôsen intêira-mênti máus. Susedêu, porên, ci, cômu êu istáva
cansádu, fexêi us ólhus trêis ôu cuátru vêzis; tãntu bastôu pra ci êli
interrompêsi a leitúra i metêsi us vérsus nu bôusu.

--- Continúi, dísi êu acordãndu.

--- Ja acabêi, murmurôu êli.

--- Sãu múitu bunítus.

Vi-lhi fazêr un jéstu pra tirá-lus ôutra vêis du bôusu, máis nãu pasôu
du jéstu; istáva amuádu. Nu día segínti entrôu a dizêr di min nômis
fêius, i acabôu aucunhãndu-mi \emph{Don Cazmúrru}. Us vizínhus, ci nãu
góstãu dus mêus ábitus reclúzus i caládus, dérãu cúrsu a aucúnha, ci
afináu pegôu. Nen pur ísu mi zangêi. Contêi a anedóta áus amígus da
sidádi, i êlis, pur grása, xãmãu-mi asín, augúns in bilhêtis: «Don
Cazmúrru, domíngu vôu jantár con vosê.» --- «Vôu pra Petrópolis, Don
Cazmúrru; a cáza é a mêzma da Renãnia; ve si dêixas ésa cavérna du
Enjênhu Nôvu, i vái la pasár uns cínzi días comígu.» --- «Mêu cáru Don
Cazmúrru, nãu cuídi ci u dispênsu du teátru amanhã; vênha i dormirá ací
na sidádi; dôu-lhi camaróti, dôu-lhi xa, dôu-lhi cãma; só nãu lhi dôu
môsa.»

Nãu consúutis disionárius. \emph{Cazmúrru} nãu istá ací nu sentídu ci
êlis lhi dãu, máis nu ci lhi pôis u vúugu di ómen caládu i metídu
consígu. \emph{Don} vêiu pur ironía, pra atribuír-mi fúmus di fidáugu.
Túdu pur istár coxilãndu! Tambên nãu axêi melhór títulu pra a mínha
narrasãu; si nãu tivér ôutru dací até áu fin du lívru, vái êsti mêzmu.
U mêu poéta du tren ficará sabêndu ci nãu lhi guárdu rancôr. I con
picênu isfôrsu, sêndu u títulu sêu, poderá cuidár ci a óbra é súa. A
lívrus ci apênas terãu ísu dus sêus autôris; augúns nen tãntu.




\chapt{II}{Du lívru}

Agóra ci isplicêi u títulu, pásu a iscrevêr u lívru. Ãntis dísu, porên,
digãmus us motívus ci mi põi a pêna na mãu.

Vívu só, con un criádu. A cáza in ci móru é própria; fi-la construír di
propózitu, levádu di un dezêju tãu particulár ci mi véxa imprimí-lu,
máis va la. Un día, a bastãntis ãnus, lembrôu-mi reproduzír nu Enjênhu
Nôvu a cáza in ci mi criêi na antíga Rúa di Máta-caválus, dãndu-lhi u
mêzmu aspéctu i economía dacéla ôutra, ci dizaparesêu. Construtôr i
pintôr entendêrãu ben as indicasõis ci lhis fis: é u mêzmu prédiu
asobradádu, trêis janélas di frênti, varãnda áu fúndu, as mêzmas
aucóvas i sálas. Na prinsipáu déstas, a pintúra du tétu i das parêdis é
máis ôu mênus iguáu, úmas grináudas di flôris miúdas i grãndis pásarus
ci as tómãu nus bícus, di ispásu a ispásu. Nus cuátru cãntus du tétu as
figúras das istasõis, i áu sêntru das parêdis us medalhõis di Sézar,
Augústu, Néru i Masinísa, con us nômis pur báixu... Nãu aucãnsu a razãu
di táis personájens. Cuãndu fômus pra a cáza di Máta-caválus, ja éla
istáva asín decoráda; vínha du desêniu anteriôr. Naturáu-mênti éra
góstu du têmpu metêr sabôr clásicu i figúras antígas in pintúras
americãnas. U máis é tambên análogu i paresídu. Tênhu xacarínha, flôris,
legúmi, úma cazuarína, un pôsu i lavadôuru. Úzu lôusa vélha i mobília
vélha. Enfín, agóra, cômu outróra, a ací u mêzmu contrásti da vída
interiôr, ci é pacáta, con a isteriôr, ci é ruidóza.

U mêu fin evidênti éra atár as dúas pôntas da vída, i restaurár na
velhísi a adolesênsia. Pôis, senhôr, nãu consegí recompôr u ci fôi nen
u ci fúi. In túdu, si u rôstu é iguáu, a fizionomía é diferênti. Si só
mi fautásen us ôutrus, va; un ómen consóla-si máis ôu mênus das pesôas
ci pérdi; máis fáutu êu mêzmu, i ésta lacúna é túdu. U ci ací istá é,
máu comparãndu, semelhãnti a pintúra ci si põi na bárba i nus cabêlus,
i ci apênas consérva u ábitu istérnu, cômu si dis nas autópsias; u
intérnu nãu aguênta tínta. Úma sertidãu ci mi dési vínti ãnus di idádi
podería enganár us istrãnhus, cômu tôdus us documêntus fáusus, máis nãu
a min. Us amígus ci mi réstãu sãu di dáta resênti; tôdus us antígus
fôrãu istudár a jeolojía dus cãmpus-sãntus. Cuãntu as amígas, augúmas
dátãu di cínzi ãnus, ôutras di mênus, i cuázi tôdas crêen na mosidádi.
Dúas ôu trêis faríãu crer néla áus ôutrus, máis a língua ci fálãu
obríga múita vêis a consuutár us disionárius, i táu frecuênsia é
cansatíva.

Entretãntu, vída diferênti nãu cér dizêr vída piór; é ôutra côiza. A
sértus respêitus, acéla vída antíga aparési-mi dispída di múitus
incãntus ci lhi axêi; máis é tambên ezátu ci perdêu múitu ispínhu ci a
fêis molésta, i, di memória, consérvu augúma recordasãu dôsi i
feitisêira. In verdádi, pôucu aparêsu i mênus fálu. Distrasõis ráras. U
máis du têmpu é gástu in ortár, jardinár i ler; cômu ben i nãu dúrmu
máu.

Óra, cômu túdu cãnsa, ésta monotonía acabôu pur ezaurír-mi tambên. Cis
variár, i lembrôu-mi iscrevêr un lívru. Jurisprudênsia, filozofía i
política acudírãu-mi, máis nãu mi acudírãu as fôrsas nesesárias. Depôis,
pensêi in fazêr úma \emph{Istória dus Subúrbius}, mênus sêca ci as
memórias du pádri Luís Gonsáuvis dus Sãntus, relatívas a sidádi; éra
óbra modésta, máis ezijía documêntus i dátas, cômu prelimináris, túdu
áridu i lôngu. Fôi entãu ci us bústus pintádus nas parêdis entrárãu a
falár-mi i a dizêr-mi ci, úma vêis ci êlis nãu aucansávãu
reconstituír-mi us têmpus ídus, pegási da pêna i contási augúns.
Tauvêis a narrasãu mi dési a iluzãu, i as sômbras viésen perpasár
lijêiras, cômu áu poéta, nãu u du tren, máis u du \emph{Fáustu}: \emph{Aí
víndis ôutra vêis, inciétas sômbras...}?

Fícêi tãu alégri con ésta idéia, ci aínda agóra mi trêmi a pêna na mãu.
Sin, Néru, Augústu, Masinísa, i tu, grãndi Sézar, ci mi insítas a fazêr
us mêus comentárius, agradêsu-vus u consêlhu, i vôu deitár áu papéu as
reminisênsias ci mi viéren víndu. Dêsti módu, viverêi u ci viví, i
asentarêi a mãu pra augúma óbra di maiór tômu. Êia, comesêmus a
evocasãu pur úma sélebri tárdi di novêmbru, ci núnca mi iscesêu. Tívi
ôutras múitas, melhóris, i pióris, máis acéla núnca si mi apagôu du
ispíritu. É u ci váis entendêr, lêndu.




\chapt{III}{A denúnsia}

Ía a entrár na sála di vizítas, cuãndu ouví proferír u mêu nômi i
iscondí-mi atráis da pórta. A cáza éra a da Rúa di Máta-caválus, u mêis
novêmbru, u ãnu é ci é un tãntu remótu, máis êu nãu êi di trocár as
dátas a mínha vída só pra agradár as pesôas ci nãu amãu istórias vélhas;
u ãnu éra di 1857.

--- D.~Glória, a senhóra persísti na idéia di metêr u nósu Bentínhu nu
semináriu? É máis ci têmpu, i ja agóra pódi avêr úma dificuudádi.

--- Ci dificuudádi?

--- Úma grãndi dificuudádi.

Mínha mãi cis sabêr u ci éra. Jozé Días, depôis di augúns instãntis di
consentrasãu, vêiu ver si avía auguên nu corredôr; nãu dêu pur min,
voutôu i, abafãndu a vóis, dísi ci a dificuudádi istáva na cáza áu pé,
a jênti du Pádua.

--- A jênti du Pádua?

--- A augún têmpu istôu pra lhi dizêr ístu, máis nãu mi atrevía. Nãu mi
parési bunítu ci u nósu Bentínhu ãndi metídu nus cãntus con a fílha du
\emph{Tartarúga}, i ésta é a dificuudádi, purcê si êlis pégãu di namôru,
a senhóra terá múitu ci lutár pra separá-lus.

--- Nãu áxu. Metídus nus cãntus?

--- É un módu di falár. In segredínhus, sêmpri júntus. Bentínhu cuázi
ci nãu sái di la. A picêna é úma dizmioláda; u pái fáis ci nãu ve;
tomára êli ci as côizas corrêsen di manêira ci... Compreêndu u sêu
jéstu; a senhóra nãu cre in táis cáuculus, parési-lhi ci tôdus ten a
áuma cãndida...

--- Máis, Sr.~Jozé Días, tênhu vístu us picênus brincãndu, i núnca vi
náda ci fása disconfiár. Básta a idádi; Bentínhu máu ten cínzi ãnus.
Capitú fêis cuatôrzi a semãna pasáda; sãu dôis criansólas. Nãu si
iscêsa ci fôrãu criádus júntus, dêzdi acéla grãndi enxênti, a déis ãnus,
in ci a família Pádua perdêu tãnta côiza; daí viérãu as nósas relasõis.
Pôis êu êi di crer?... Mãnu Cózmi, vosê ci áxa?

Tíu Cózmi respondêu con un «Óra!» ci, traduzídu in vuugár, cería dizêr:
«Sãu imajinasõis du Jozé Días; us picênus divérten-si, êu divírtu-mi;
ôndi istá u gamãu?»

--- Sin, crêiu ci u senhôr istá enganádu.

--- Pódi ser, mínha senhóra. Oxalá tênhãu razãu; máis crêia ci nãu
falêi senãu depôis di múitu ezaminár...

--- In tôdu cázu, vái sêndu têmpu, interrompêu mínha mãi; vôu tratár di
metê-lu nu semináriu cuãntu ãntis.

--- Bên, úma vêis ci nãu perdêu a idéia di u fazêr pádri, ten-si gãnhu
u prinsipáu. Bentínhu a di satisfazêr us dezêjus di súa mãi. I depôis a
Igrêja brazilêira ten áutus distínus. Nãu iscesãmus ci un bíspu
prezidíu a Constituínti, i ci u pádri Feijó governôu u Impériu...

--- Governôu cômu a cára dêli! atalhôu tíu Cózmi, sedêndu a antígus
rancôris políticus.

--- Perdãu, doutôr, nãu istôu defendêndu ningên, istôu sitãndu. U ci êu
céru é dizêr ci u cléru aínda ten grãndi papéu nu Brazíu.

--- Vosê u ci cér é un capóti; ãndi, va buscár u gamãu. Cuãntu áu
picênu, si ten di ser pádri, reáu-mênti é melhór ci nãu comêsi a dizêr
mísa atráis das pórtas. Máis, ólhi ca, mãna Glória, a mêzmu nesesidádi
di fazê-lu pádri?

--- É promésa, a di cumprír-si.

--- Sêi ci vosê fêis promésa... máis úma promésa asín... nãu sêi...
Crêiu ci, ben pensádu... Vosê ci áxa, príma Justína?

--- Êu?

--- Verdádi é ci cáda un sábi melhór di si, continuôu tíu Cózmi ---
Dêus é ci sábi di tôdus. Contúdu, úma promésa di tãntus ãnus... Máis,
ci é ísu, mãna Glória? Istá xorãndu? Óra ésta! Pôis ístu é côiza di
lágrimas?

Mínha mãi asoôu-si sen respondêr. Príma Justína crêiu ci si levantôu i
fôi ter con éla. Segíu-si un áutu silênsiu, durãnti u cuáu istívi a
píci di entrár na sála, máis ôutra fôrsa maiór, ôutra emosãu... Nãu
púdi ouvír as palávras ci tíu Cózmi entrôu a dizêr. Príma Justína
ezortáva: «Príma Glória! Príma Glória!» Jozé Días discuupáva-si: «Si
soubési, nãu tería faládu, máis falêi pêla venerasãu, pêla istíma, pêlu
afétu, pra cumprír un devêr amárgu, un devêr amarísimu...»




\chapt{IV}{Un devêr amarísimu!}

Jozé Días amáva us superlatívus. Éra un módu di dar feisãu monumentáu
as idéias; nãu as avêndu, servíãu a prolongár as frázis. Levantôu-si
pra ir buscár u gamãu, ci istáva nu interiôr da cáza. Cozí-mi múitu a
parêdi, i vi-u pasár con as súas cáusas brãncas engomádas, prezílhas,
rodáci i graváta di móla. Fôi dus úutimus ci uzárãu prezílhas nu Ríu di
Janêiru, i tauvêis nêsti múndu. Trazía as cáusas cúrtas pra ci lhi
ficásen ben isticádas. A graváta di setín prêtu, con un áru di ásu pur
dêntru, imobilizáva-lhi u pescôsu; éra entãu móda. U rodáci di xíta,
vésti cazêira i lévi, paresía nêli úma cazáca di serimônia. Éra mágru,
xupádu, con un prinsípiu di cáuva; tería us sêus sincuênta i síncu ãnus.
Levantôu-si con u pásu vagarôzu du costúmi, nãu acêli vagár arrastádu
dus pregisózus, máis un vagár cauculádu i deduzídu, un silojízmu
complétu, a premísa ãntis da consecuênsia, a consecuênsia ãntis da
concluzãu. Un devêr amarísimu!




\chapt{V}{U agregádu}

Nen sêmpri ía nacêli pásu vagarôzu i ríjidu. Tambên si discompúnha in
asionádus, éra múita vêis rápidu i lépidu nus movimêntus, tãu naturáu
nésta cômu nacéla manêira. Outrosín, ría lárgu, si éra presízu, di un
grãndi rízu sen vontádi, máis comunicatívu, a táu pôntu as boxêxas, us
dêntis, us ólhus, tôda a cára, tôda a pesôa, tôdu u múndu paresíãu rir
nêli. Nus lãnsis grávis, gravísimu.

Éra nósu agregádu dêzdi múitus ãnus; mêu pái aínda istáva na antíga
fazênda di Itaguaí, i êu acabáva di nasêr. Un día aparesêu alí
vendêndu-si pur médicu omeopáta; leváva un \emph{Manuáu} i úma botíca.
Avía entãu un andásu di fébris; Jozé Días curôu u feitôr i úma iscráva,
i nãu cis resebêr nenhúma remunerasãu. Entãu mêu pái propôis-lhi ficár
alí vivêndu, con picênu ordenádu. Jozé Días recuzôu, dizêndu ci éra
jústu levár a saúdi a cáza di sapé du póbri.

--- Cen lhi impédi ci va a ôutras pártis? Va aôndi cisér, máis fíci
morãndu conôscu.

--- Voutarêi dací a trêis mêzis.

Voutôu dalí a dúas semãnas, aseitôu cáza i comída sen ôutru istipêndiu,
sáuvu u ci cisésen dar pur féstas. Cuãndu mêu pái fôi elêitu deputádu i
vêiu pra u Ríu di Janêiru con a família, êli vêiu tambên, i têvi u sêu
cuártu áu fúndu da xácara. Un día, reinãndu ôutra vêis fébris in
Itaguaí, dísi-lhi mêu pái ci fôsi ver a nósa iscravatúra. Jozé Días
deixôu-si istár caládu, suspirôu i acabôu confesãndu ci nãu éra médicu.
Tomára êsti títulu pra ajudár a propagãnda da nóva iscóla, i nãu u fêis
sen istudár múitu i múitu; máis a consiênsia nãu lhi permitía aseitár
máis doêntis.

--- Máis, vosê curôu das ôutras vêzis.

--- Crêiu ci sin; u máis asertádu, porên, é dizêr ci fôrãu us remédius
indicádus nus lívrus. Êlis, sin, êlis, abáixu di Dêus. Êu éra un
xarlatãu... Nãu négi; us motívus du mêu prosedimêntu podíãu ser i érãu
díginus; a omeopatía é a verdádi, i, pra servír a verdádi, mentí; máis
é têmpu di restabelesêr túdu.

Nãu fôi dispedídu, cômu pedía entãu; mêu pái ja nãu podía dispensá-lu.
Tínha u don di si fazêr asêitu i nesesáriu; dáva-si pur fáuta dêli,
cômu di pesôa di família. Cuãndu mêu pái morrêu, a dor ci u pungíu fôi
enórmi, diserãu-mi; nãu mi lêmbra. Mínha mãi ficôu-lhi múitu gráta, i
nãu consentíu ci êli deixási u cuártu da xácara; áu sétimu día, depôis
da mísa, êli fôi dispedír-si déla.

--- Fíci, Jozé Días.

--- Obedêsu, mínha senhóra.

Têvi un picênu legádu nu testamêntu, úma apólisi i cuátru palávras di
louvôr. Copiôu as palávras, encaixilhôu-as i pendurôu-as nu cuártu, pur
síma da cãma. «Ésta é a melhór apólisi», dizía êli múita vêis. Con u
têmpu, adiciríu sérta autoridádi na família, sérta audiênsia, áu mênus;
nãu abuzáva, i sabía opinár obedesêndu. Áu cábu, éra amígu, nãu dirêi
ótimu, máis nen túdu é ótimu nêsti múndu. I nãu lhi supônhas áuma
subautérna; as cortezías ci fizési vínhãu ãntis du cáuculu ci da índoli.
A rôupa duráva-lhi múitu; áu contráriu das pesôas ci enxoválhãu deprésa
u vestídu nôvu, êli trazía u vélhu iscovádu i lízu, serzídu, abotoádu,
di úma elegãnsia póbri i modésta. Éra lídu, pôstu ci di atropêlu, u
bastãnti pra divertír áu serãu i a sobremêza, ôu isplicár augún
fenômenu, falár dus efêitus du calôr i du fríu, dus pólus i di
Robespierre. Contáva múita vêis úma viájen ci fizéra a Európa, i
confesáva ci a nãu sêrmus nós, ja tería voutádu pra la; tínha amígus in
Lizbôa, máis a nósa família, dizía êli, abáixu di Dêus, éra túdu.

--- Abáixu ôu asíma? perguntôu-lhi tíu Cózmi un día.

--- Abáixu, repetíu Jozé Días xêiu di venerasãu.

I mínha mãi, ci éra relijóza, gostôu di ver ci êli púnha Dêus nu devídu
lugár, i sorríu aprovãndu. Jozé Días agradesêu di cabêsa. Mínha mãi
dáva-lhi di cuãndu in cuãndu augúns cóbris. Tíu Cózmi, ci éra adivogádu,
confiáva-lhi a cópia di papéis di áutus.




\chapt{VI}{Tíu Cózmi}

Tíu Cózmi vivía con mínha mãi, dêzdi ci éla enviuvôu. Ja entãu éra
viúvu, cômu príma Justína; éra a cáza dus trêis viúvus.

A fortúna tróca múita vêis as mãus a naturêza. Formádu pra as serênas
funsõis du capitalízmu, tíu Cózmi nãu enricesía nu fôru: ía comêndu.
Tínha u iscritóriu na antíga Rúa das Viólas, pértu du júri, ci éra nu
estíntu Aujúbi. Trabalháva nu crími. Jozé Días nãu perdía as defêzas
oráis di tíu Cózmi. Éra cen lhi vestía i dispía a tóga, con múitus
cumprimêntus nu fin. In cáza, refería us debátis. Tíu Cózmi, pur máis
modéstu ci cisési ser, sorría di persuazãu.

Éra gôrdu i pezádu, tínha a respirasãu cúrta i us ólhus dorminhôcus.
Úma das mínhas recordasõis máis antígas éra ve-lu montár tôdas as
manhãs a bêsta ci mínha mãi lhi dêu i ci u leváva áu iscritóriu. U
prêtu ci a tínha ídu buscár a coxêira seguráva u frêiu, encuãntu êli
ergía u pé i pouzáva nu istríbu; a ístu segía-si un minútu di discãnsu
ôu reflecsãu. Depôis, dáva un impúusu, u primêiru, u côrpu ameasáva
subír, máis nãu subía; segúndu impúusu, iguáu efêitu. Enfín, apóis
augúns instãntis lárgus, tíu Cózmi enfeixáva tôdas as fôrsas fízicas i
moráis, dáva u úutimu súrtu da térra, i désta vêis caía in síma du
selín. Rára-mênti a bêsta deixáva di mostrár pur un jéstu ci acabáva di
resebêr u múndu. Tíu Cózmi acomodáva as cárnis, i a bêsta partía a
tróti.

Tambên nãu mi iscesêu u ci êli mi fêis úma tárdi. Pôstu ci nasídu na
rósa (dôndi vin con dôis ãnus) i apezár dus costúmis du têmpu, êu nãu
sabía montár, i tínha mêdu áu caválu. Tíu Cózmi pegôu in min i
iscanxôu-mi in síma da bêsta. Cuãndu mi vi nu áutu (tínha nóvi ãnus),
sozínhu i dizamparádu, u xãu la embáixu, entrêi a gritár
dizisperáda-mênti: «Mamãi! mamãi!» Éla acudíu pálida i trêmula, cuidôu
ci mi istivésen matãndu, apeôu-mi, afagôu-mi, encuãntu u irmãu
perguntáva:

--- Mãna Glória, pôis un tamanhãu dêstis ten mêdu di bêsta mãnsa?

--- Nãu istá acostumádu.

--- Dévi acostumár-si. Pádri ci sêja, si for vigáriu na rósa, é presízu
ci mônti a caválu; i, ací mêzmu, aínda nãu sêndu pádri, si cisér
floreár cômu us ôutrus rapázis, i nãu soubér, a di ceixár-si di vosê,
mãna Glória.

--- Pôis ci si cêixi; tênhu mêdu.

--- Mêdu! Óra, mêdu!

A verdádi é ci êu só vin a aprendêr ecitasãu máis tárdi, mênus pur
góstu ci pur vergônha di dizêr ci nãu sabía montár. «Agóra é ci êli vái
namorár devéras», disérãu cuãndu êu comesêi as lisõis. Nãu si diría u
mêzmu di tíu Cózmi. Nêli éra vélhu costúmi i nesesidádi. Ja nãu dáva
pra namôrus. Côntãu ci, in rapáis, fôi asêitu di múitas dãmas, alên di
partidáriu ezautádu; máis us ãnus levárãu-lhi u máis du ardôr políticu
i secsuáu, i a gordúra acabôu con u réstu di idéias públicas i
ispesíficas. Agóra só cumpría as obrigasõis du ofísiu i sen amôr. Nas
óras di lazêr vivía olhãndu ôu jogáva. Úma ôu ôutra vêis dizía
pilhérias.




\chapt{VII}{D.~Glória}

Mínha mãi éra bôa criatúra. Cuãndu lhi morrêu u marídu, Pêdru di
Aubucérci Santiágu, contáva trínta i un ãnus di idádi, i podía voutár
pra Itaguaí. Nãu cis; preferíu ficár pértu da igrêja in ci mêu pái fôra
sepuutádu. Vendêu a fazendóla i us iscrávus, comprôu augúns ci pôis áu
gãnhu ôu alugôu, úma dúzia di prédius, sértu númeru di apólisis, i
deixôu-si istár na cáza di Máta-caválus, ôndi vivêra us dôis úutimus
ãnus di cazáda. Éra fílha di úma senhóra minêira, desendênti di ôutra
paulísta, a família Fernãndis.

Óra, pôis, nacêli ãnu da grása di 1857, D.~María da Glória Fernãndis
Santiágu contáva cuarênta i dôis ãnus di idádi. Éra aínda buníta i môsa,
máis teimáva in iscondêr us sáudus da juventúdi, pur máis ci a naturêza
cisési prezervá-la da asãu du têmpu. Vivía metída in un etérnu vestídu
iscúru, sen adôrnus, con un xáli prêtu, dobrádu in triãngulu i abroxádu
áu pêitu pur un camafêu. Us cabêlus, in bandós, érãu apanhádus sôbri a
núca pur un vélhu pênti di tartarúga; augúma vêis trazía tôuca brãnca
di fólhus. Lidáva asín, con us sêus sapátus di cordovãu rázus i súrdus,
a un ládu i ôutru, vêndu i giãndu us servísus tôdus da cáza intêira,
dêzdi manhã até a nôiti.

Tênhu alí na parêdi u retrátu déla, áu ládu du du marídu, táis cuáis na
ôutra cáza. A pintúra iscuresêu múitu, máis aínda da idéia di ãmbus.
Nãu mi lêmbra náda dêli, a nãu ser vága-mênti ci éra áutu i uzáva
cabelêira grãndi; u retrátu móstra uns ólhus redôndus, ci mi acompãnhãu
pra tôdus us ládus, efêitu da pintúra ci mi asombráva in picênu. U
pescôsu sái di úma graváta prêta di múitas vóutas, a cára é tôda rapáda,
sáuvu un trexuzínhu pegádu as orêlhas. U di mínha mãi móstra ci éra
línda. Contáva entãu vínti ãnus, i tínha úma flor êntri us dêdus. Nu
painéu parési oferesêr a flor áu marídu. U ci si le na cára di ãmbus é
ci, si a felisidádi conjugáu pódi ser comparáda a sórti grãndi, êlis a
tirárãu nu bilhêti comprádu di sosiedádi.

Conclúu ci nãu si déven abolír as loterías. Nenhún premiádu as acuzôu
aínda di imoráis, cômu ningên taxôu di ma a bosêta di Pandóra, pur lhi
ter ficádu a isperãnsa nu fúndu; in augúma párti a di éla ficár. Ací us
tênhu áus dôis ben cazádus di outróra, us ben-amádus, us
ben-aventurádus, ci si fôrãu désta pra a ôutra vída, continuár un sônhu
prováveu-mênti. Cuãndu a lotería i Pandóra mi aborrésen, êrgu us ólhus
pra êlis, i iscêsu us bilhêtis brãncus i a bosêta fatídica. Sãu
retrátus ci válen pur orijináis. U di mínha mãi, istendêndu a flor áu
marídu, parési dizêr: «Sôu tôda súa, mêu guápu cavalhêiru!» U di mêu
pái, olhãndu pra a jênti, fáis êsti comentáriu: «Vêjãu cômu ésta môsa
mi cér...» Si padesêrãu moléstias, nãu sêi, cômu nãu sêi si tiverãu
dizgôstus: éra criãnsa i comesêi pur nãu ser nasídu. Depôis da mórti
dêli, lêmbra-mi ci éla xorôu múitu; máis ací istãu us retrátus di ãmbus,
sen ci u encardídu du têmpu lhis tirási a primêira ispresãu. Sãu cômu
fotografías instantãneas da felisidádi.




\chapt{VIII}{É têmpu}

Máis é têmpu di tornár acéla tárdi di novêmbru, úma tárdi clára i
frêsca, sosegáda cômu a nósa cáza i u trêxu da rúa in ci morávamus.
Verdadêira-mênti fôi u prinsípiu da mínha vída; túdu u ci susedêra
ãntis fôi cômu u pintár i vestír das pesôas ci tínhãu di entrár in sêna,
u asendêr das lúzis, u prepáru das rabécas, a sinfonía... Agóra é ci êu
ía comesár a mínha ópera. «A vída é úma ópera», dizía-mi un vélhu tenôr
italiãnu ci ací vivêu i morrêu... I isplicôu-mi un día a definisãu, in
táu manêira ci mi fêis crer néla. Tauvêis válha a pêna da-la; é só un
capítulu.




\chapt{IX}{A ópera}

Ja nãu tínha vóis, máis teimáva in dizêr ci a tínha. «U dizúzu é ci mi
fáis máu», acresentáva. Sêmpri ci úma companhía nóva xegáva da Európa,
ía áu emprezáriu i ispúnha-lhi tôdas as injustísas da Térra i du Séu; u
emprezáriu cometía máis úma, i êli saía a bradár côntra a inicuidádi.
Trazía aínda us bigódis dus sêus papéis. Cuãndu andáva, apezár di vélhu,
paresía cortejár úma prinsêza di Babilônia. As vêzis, cantaroláva, sen
abrír a bôca, augún trêxu aínda máis idôzu ci êli ôu tãntu; vózis asín
abafádas sãu sêmpri posíveis. Vínha ací jantár comígu augúmas vêzis.
Úma nôiti, depôis di múitu Chianti, repetíu-mi a definisãu du costúmi,
i cômu êu lhi disési ci a vída tãntu podía ser úma ópera cômu úma
viájen di mar ôu úma batálha, abanôu a cabêsa i replicôu:

--- A vída é úma ópera i úma grãndi ópera. U tenôr i u barítonu lútãu
pêlu soprãnu, in prezênsa du báixu i dus comprimárius, cuãndu nãu sãu u
soprãnu i u contráutu ci lútãu pêlu tenôr, in prezênsa du mêzmu báixu i
dus mêzmus comprimárius. A côrus numerózus, múitus bailádus, i a
orcestrasãu é eselênti...

--- Máis, mêu cáru Marcolíni...

--- Ci...?

I, depôis di bebêr un góli di licôr, pouzôu u cálisi, i ispôz-mi a
istória da criasãu, con palávras ci vôu rezumír.

Dêus é u poéta. A múzica é di Satanáis, jóven maéstru di múitu futúru,
ci aprendêu nu conservatóriu du Séu. Riváu di Migéu, Rafaéu i Gabriéu,
nãu toleráva a presedênsia ci êlis tínhãu na distribuisãu dus prêmius.
Pódi ser tambên ci a múzica in demazía dôsi i mística dacêlis ôutrus
condisípulus fôsi aborresíveu áu sêu jêniu esênsiau-mênti trájicu.
Tramôu úma rebeliãu ci fôi discobérta a têmpu, i êli ispúusu du
conservatóriu. Túdu si tería pasádu sen máis náda, si Dêus nãu ouvési
iscrítu un librêtu di ópera, du cuáu abríra mãu, pur entendêr ci táu
jêneru di recrêiu éra imprópriu da súa eternidádi. Satanáis levôu u
manuscrítu consígu pra u inférnu. Con u fin di mostrár ci valía máis ci
us ôutrus, --- i acázu pra reconsiliár-si con u Séu, --- compôis a
partitúra, i lógu ci a acabôu fôi levá-la áu Pádri Etérnu.

--- Senhôr, nãu dizaprendí as lisõis resebídas, dísi-lhi. Ací têndis a
partitúra, iscutái-a, emendái-a, fazêi-a ezecutár, i si a axárdis
dígina das autúras, adimití-mi con éla a vósus péis...

--- Nãu, retorcíu u Senhôr, nãu céru ouvír náda.

--- Máis, Senhôr...

--- Náda! náda!

Satanáis suplicôu aínda, sen melhór fortúna, até ci Dêus, cansádu i
xêiu di mizericórdia, consentíu in ci a ópera fôsi ezecutáda, máis fóra
du Séu. Criôu un teátru ispesiáu, êsti planêta, i inventôu úma
companhía intêira, con tôdas as pártis, primárias i comprimárias, côrus
i bailarínus.

--- Ouví agóra augúns insáius!

--- Nãu, nãu céru sabêr di insáius. Básta-mi avêr compôstu u librêtu;
istôu prôntu a dividír contígu us dirêitus di autôr.

Fôi tauvêis un máu ésta recúza; déla rezuutárãu augúns disconsêrtus ci
a audiênsia prévia i a colaborasãu amíga teríãu evitádu. Con efêitu, a
lugáris in ci u vérsu vái pra a dirêita i a múzica, pra a iscêrda. Nãu
fáuta cen díga ci nísu mêzmu istá a belêza da compozisãu, fujíndu a
monotonía, i asín isplícãu u tersêtu du Éden, a ária di Abel, us côrus
da gilhotína i da iscravidãu. Nãu é ráru ci us mêzmus lãnsis si
reprodúzãu, sen razãu sufisiênti. Sértus motívus cãnsãu a fôrsa di
repetisãu. Tambên a obiscuridádis; u maéstru abúza das másas coráis,
encobríndu múita vêis u sentídu pur un módu confúzu. As pártis
orcestráis sãu aliás tratádas con grãndi perísia. Táu é a opiniãu dus
imparsiáis.

Us amígus du maéstru céren ci difísiu-mênti si pósa axár óbra tãu ben
acabáda. Un ôu ôutru adimíti sértas rudêzas i táis ôu cuáis lacúnas,
máis con u andár da ópera é prováveu ci éstas sêjãu preenxídas ôu
isplicádas, i acélas dizaparêsãu intêira-mênti, nãu si negãndu u
maéstru a emendár a óbra ôndi axár ci nãu respôndi di tôdu áu
pensamêntu sublími du poéta. Ja nãu dízen u mêzmu us amígus dêsti.
Júrãu ci u librêtu fôi sacrificádu, ci a partitúra corrompêu u sentídu
da lêtra, i, pôstu sêja buníta in augúns lugáris, i trabalháda con árti
in ôutrus, é absolúta-mênti divérsa i até contrária áu drãma. U
grotêscu, pur ezêmplu, nãu istá nu têcstu du poéta; é úma iscresênsia
pra imitár as \emph{Mulhéris Patúscas di Windsor}. Êsti pôntu é
contestádu pêlus satanístas con augúma aparênsia di razãu. Dízen êlis
ci, áu têmpu in ci u jóven Satanáis compôis a grãndi ópera, nen ésa
fársa nen Shakespeare érãu nasídus. Xêgãu a afirmár ci u poéta inglêis
nãu têvi ôutru jêniu senãu transcrevêr a lêtra da ópera, con táu árti i
fidelidádi, ci parési êli própriu u autôr da compozisãu; máis,
evidênti-mênti, é un plajiáriu.

--- Ésta pésa, concluíu u vélhu tenôr, durará encuãntu durár u teátru,
nãu si podêndu cauculár in ci têmpu será êli demolídu pur utilidádi
astronômica. U êzitu é cresênti. Poéta i múzicu resében pontuáu-mênti
us sêus dirêitus autoráis, ci nãu sãu us mêzmus, purcê a régra da
divizãu é acílu da Iscritúra: «Múitus sãu us xamádus, pôucus us
iscolhídus.» Dêus resébi in ôuru, Satanáis in papéu.

--- Ten grása...

--- Grása? bradôu êli con fúria; máis acietôu-si lógu, i replicôu: Cáru
Santiágu, êu nãu tênhu grása, êu tênhu orrôr a grása. Ístu ci díigu é a
verdádi púra i úutima. Un día, cuãndu tôdus us lívrus fôren ceimádus
pur inúteis, a di avêr auguên, pódi ser ci tenôr, i tauvêis italiãnu,
ci insíni ésta verdádi áus ómens. Túdu é múzica, mêu amígu. Nu
prinsípiu éra u \emph{dó}, i u \emph{dó} fêis-si \emph{ré}, etc.~. Êsti
cálisi (i enxía-u nóva-mênti), êsti cálisi é un brévi istribílhu. Nãu
si ôuvi? Tambên nãu si ôuvi u páu nen a pédra, máis túdu cábi na mêzma
ópera...




\chapt{X}{Asêitu a teoría}

Ci é demaziáda metafízica pra un só tenôr, nãu a dúvida; máis a pêrda
da vóis isplíca túdu, i a filózofus ci sãu, in rezúmu, tenôris
dizimpregádus.

Êu, leitôr amígu, asêitu a teoría du mêu vélhu Marcolíni, nãu só pêla
verosimilhãnsa, ci é múita vêis tôda a verdádi, máis purcê a mínha vída
si cáza ben a definisãu. Cantêi un \emph{duo} ternísimu, depôis un
\emph{trio}, depôis un \emph{cuatuor}... Máis nãu adiantêmus; vãmus a
primêira tárdi, in ci êu vin a sabêr ci ja cantáva, purcê a denúnsia di
Jozé Días, mêu cáru leitôr, fôi dáda prinsipáu-mênti a min. A min é ci
êli mi denunsiôu.




\chapt{XI}{A promésa}

Tãu deprésa vi dizaparesêr u agregádu nu corredôr, deixêi u isconderíju,
i corrí a varãnda du fúndu. Nãu cis sabêr di lágrimas nen da cáuza ci
as fazía vertêr a mínha mãi. A cáuza érãu prováveu-mênti us sêus
projétus ecleziásticus, i a ocaziãu dêstis é a ci vôu dizêr, pur ser ja
entãu istória vélha; datáva di dizesêis ãnus.

Us projétus vínhãu du têmpu in ci fúi consebídu. Têndu-lhi nasídu môrtu
u primêiru fílhu, mínha mãi pegôu-si con Dêus pra ci u segúndu vingási,
prometêndu, si fôsi varãu, metê-lu na Igrêja. Tauvêis isperási úma
menína. Nãu dísi náda a mêu pái, nen ãntis, nen depôis di mi dar a lúis;
contáva fazê-lu cuãndu êu entrási pra a iscóla, máis enviuvôu ãntis
dísu. Viúva, sentíu u terrôr di separár-si di min; máis éra tãu devóta,
tãu temênti a Dêus, ci buscôu testemúnhas da obrigasãu, confiãndu a
promésa a parêntis i familiáris. Única-mênti, pra ci nus separásemus u
máis tárdi posíveu, fêiz-mi aprendêr in cáza primêiras lêtras, latín i
doutrína, pur acêli pádri Cabráu, vélhu amígu du tíu Cózmi, ci ía la
jogár as nôitis.

Prázus lárgus sãu fáseis di subiscrevêr; a imajinasãu us fáis infinítus.
Mínha mãi isperôu ci us ãnus viésen víndu. Entretãntu, ía-mi afeisoãndu
a idéia da Igrêja; bríncus di criãnsa, lívrus devótus, imájens di
sãntus, conversasõis di cáza, túdu converjía pra u autár. Cuãndu íamus
a mísa, dizía-mi sêmpri ci éra pra aprendêr a ser pádri, i ci reparási
nu pádri, nãu tirási us ólhus du pádri. In cáza, brincáva di mísa ---
un tãntu as iscondídas, purcê mínha mãi dizía ci mísa nãu éra côiza di
brincadêira. Arranjávamus un autár, Capitú i êu. Éla servía di
sacristãu, i auterávamus u rituáu, nu sentídu di dividírmus a óstia
êntri nós; a óstia éra sêmpri un dôsi. Nu têmpu in ci brincávamus asín,
éra múitu común ouvír a mínha vizínha: «Ôji a mísa?» Êu ja sabía u ci
ístu cería dizêr, respondía afirmatíva-mênti, i ía pedír óstia pur
ôutru nômi. Voutáva con éla, arranjávamus u autár, engrolávamus u latín
i presipitávamus as serimônias. \emph{Dominus, non sum dignus}... Ístu,
ci êu devía dizêr trêis vêzis, pênsu ci só dizía úma, táu éra a
gulodísi du pádri i du sacristãu. Nãu bebíamus vínhu nen água; nãu
tínhamus u primêiru, i a segúnda viría tirár-nus u góstu du sacrifísiu.

Úutima-mênti nãu mi falávãu ja du semináriu, a táu pôntu ci êu supúnha
ser negósiu fíndu. Cínzi ãnus, nãu avêndu vocasãu, pedíãu ãntis u
semináriu du múndu ci u di S.~Jozé. Mínha mãi ficáva múita vêis a olhár
pra min, cômu áuma perdída, ôu pegáva-mi na mãu, a pretêstu di náda,
pra apertá-la múitu.




\chapt{XII}{Na varãnda}

Parêi na varãnda; ía tôntu, atordoádu, as pérnas bãmbas, u corasãu
paresêndu cerêr saír-mi pêla bôca fóra. Nãu mi atrevía a desêr a xácara,
i pasár áu cintáu vizínhu. Comesêi a andár di un ládu pra ôutru,
istacãndu pra amparár-mi, i andáva ôutra vêis i istacáva. Vózis
confúzas repetíãu u discúrsu du Jozé Días:

«Sêmpri júntus...»

«In segredínhus...»

«Si êlis pégãu di namôru...»

Tijólus ci pizêi i repizêi nacéla tárdi, colúnas amareláas ci mi
pasástis a dirêita ôu a iscêrda, segúndu êu ía ôu vínha, in vóis mi
ficôu a melhór párti da crízi, a sensasãu di un gôzu nôvu, ci mi
envouvía in min mêzmu, i lógu mi dispersáva, i mi trazía arrepíus, i mi
derramáva nãu sêi ci báusamu interiôr. As vêzis dáva pur min, sorríndu,
un ar di rízu di satisfasãu, ci dizmentía a abominasãu du mêu pecádu. I
as vózis repetíãu-si confúzas:

«In segredínhus...»

«Sêmpri júntus...»

«Si êlis pégãu di namôru...»

Un cocêiru, vêndu-mi inciétu i adivinhãndu a cáuza, murmurôu di síma di
si ci nãu éra fêiu ci us menínus di cínzi ãnus andásen nus cãntus con
as menínas di cuatôrzi; áu contráriu, us adolesêntis dacéla idádi nãu
tínhãu ôutru ofísiu, nen us cãntus ôutra utilidádi. Éra un cocêiru
vélhu, i êu cría nus cocêirus vélhus, máis aínda ci nus vélhus lívrus.
Pásarus, borbolêtas, úma sigárra ci insaiáva u estíu, tôda a jênti víva
du ar éra da mêzma opiniãu.

Con ci entãu êu amáva Capitú, i Capitú a min? Reáu-mênti, andáva cozídu
as sáias déla, máis nãu mi ocorría náda êntri nós ci fôsi devéras
secrétu. Ãntis déla ir pra u coléjiu, érãu túdu travesúras di criãnsa;
depôis ci saíu du coléjiu, é sértu ci nãu restabelesêmus lógu a antíga
intimidádi, máis ésta voutôu pôucu a pôucu, i nu úutimu ãnu éra
compléta. Entretãntu, a matéria das nósas conversasõis éra a di sêmpri.
Capitú xamáva-mi as vêzis bunítu, mosetãu, úma flor; ôutras pegáva-mi
nas mãus pra contár-mi us dêdus. I comesêi a recordár êsis i ôutrus
jéstus i palávras, u prazêr ci sentía cuãndu éla mi pasáva a mãu pêlus
cabêlus, dizêndu ci us axáva lindísimus. Êu, sen fazêr u mêzmu áus déla,
dizía ci us déla érãu múitu máis líndus ci us mêus. Entãu Capitú
abanáva a cabêsa con úma grãndi ispresãu di dizingãnu i melancolía,
tãntu máis di ispantár cuãntu ci tínha us cabêlus reáu-mênti
adimiráveis; máis êu retorcía xamãndu-lhi malúca. Cuãndu mi perguntáva
si sonhára con éla na véspera, i êu dizía ci nãu, ouvía-lhi contár ci
sonhára comígu, i érãu aventúras istraordinárias, ci subíamus áu
Corcovádu pêlu ar, ci dansávamus na Lúa, ôu entãu ci us ãnjus vínhãu
perguntár-nus pêlus nômis, a fin di us dar a ôutrus ãnjus ci acabávãu
di nasêr. In tôdus êsis sônhus andávamus unidínhus. Us ci êu tínha con
éla nãu érãu asín, apênas reproduzíãu a nósa familiaridádi, i múita
vêis nãu pasávãu da símplis repetisãu du día, augúma frázi, augún jéstu.
Tambên êu us contáva. Capitú un día notôu a diferênsa, dizêndu ci us
déla érãu máis bunítus ci us mêus; êu, depôis di sérta ezitasãu,
dísi-lhi ci érãu cômu a pesôa ci sonháva... Fêis-si cor di pitãnga.

Pôis, frãnca-mênti, só agóra entendía a emosãu ci mi dávãu ésas i
ôutras confidênsias. A emosãu éra dôsi i nóva, máis a cáuza déla
fujía-mi, sen ci êu a buscási nen suspeitási. Us silênsius dus úutimus
días, ci mi nãu discobríãu náda, agóra us sentía cômu sináis di augúma
côiza, i asín as mêias palávras, as pergúntas curiózas, as respóstas
vágas, us cuidádus, u góstu di recordár a infãnsia. Tambên adivertí ci
éra fenômenu resênti acordár con u pensamêntu in Capitú, i iscutá-la di
memória, i istremesêr cuãndu lhi ouvía us pásus. Si si faláva néla, in
mínha cáza, prestáva máis atensãu ci dãntis, i, segúndu éra louvôr ôu
crítica, asín mi trazía góstu ôu dizgôstu máis intênsus ci outróra,
cuãndu éramus só-mênti companhêirus di travesúras. Xegêi a pensár néla
durãnti as mísas dacêli mêis, con interválus, é verdádi, máis con
iscluzivízmu tambên.

Túdu ístu mi éra agóra aprezentádu pêla bôca di Jozé Días, ci mi
denunsiára a min mêzmu, i a cen êu perdoáva túdu, u máu ci diséra, u
máu ci fizéra, i u ci pudési vir di un i di ôutru. Nacêli instãnti, a
etérna Verdádi nãu valería máis ci êli, nen a etérna Bondádi, nen as
demáis Virtúdis etérnas. Êu amáva Capitú! Capitú amáva-mi! I as mínhas
pérnas andávãu, dizandávãu, istacávãu, trêmulas i crêntis di abarcár u
múndu. Êsi primêiru paupitár da sêiva, ésa revelasãu da consiênsia a si
própria, núnca máis mi iscesêu, nen axêi ci lhi fôsi comparáveu cuaucér
ôutra sensasãu da mêzma ispésii. Naturáu-mênti pur ser mínha.
Naturáu-mênti tambên pur ser a primêira.




\chapt{XIII}{Capitú}

Di repênti, ouví bradár úma vóis di dêntru da cáza áu pé:

--- Capitú!

I nu cintáu:

--- Mamãi!

I ôutra vêis na cáza:

--- Ven ca!

Nãu mi púdi ter. As pérnas desêrãu-mi us trêis degráus ci dávãu pra a
xácara, i caminhárãu pra u cintáu vizínhu. Éra costúmi délas, as tárdis,
i as manhãs tambên. Ci as pérnas tambên sãu pesôas, apênas inferiôris
áus brásus, i válen di si mêzmas, cuãndu a cabêsa nãu as réji pur mêiu
di idéias. As mínhas xegárãu áu pé du múru. Avía alí úma pórta di
comunicasãu mandáda razgár pur mínha mãi, cuãndu Capitú i êu éramus
picênus. A pórta nãu tínha xávi nen taraméla, abría-si empurrãndu di un
ládu ôu puxãndu di ôutru, i fexáva-si áu pêzu di úma pédra pendênti di
úma córda. Éra cuázi ci iscluzíva-mênti nósa. In criãnsas, fazíamus
vizíta batêndu di un ládu, i sêndu resebídus du ôutru con múitas
mezúras. Cuãndu as bonécas di Capitú adoesíãu, u médicu éra êu. Entráva
nu cintáu déla con un páu debáixu du brásu, pra imitár u bengalãu du
Doutôr Joãu da Cósta; tomáva u púusu a doênti, i pedía-lhi ci mostrási
a língua. «É súrda, coitáda!», isclamáva Capitú. Entãu êu cosáva u
cêixu, cômu u doutôr, i acabáva mandãndu aplicár-lhi úmas sangisúgas ôu
dar-lhi un vomitóriu: éra a terapêutica abituáu du médicu.

--- Capitú!

--- Mamãi!

--- Dêixa di istár ezburacãndu u múru; ven ca.

A vóis da mãi éra agóra máis pértu, cômu si viési ja da pórta dus
fúndus. Cis pasár áu cintáu, máis as pérnas, a pôucu tãu andarílhas,
paresíãu agóra prêzas áu xãu. Afináu fis un isfôrsu, empurrêi a pórta,
i entrêi. Capitú istáva áu pé du múru frontêiru, voutáda pra êli,
riscãndu con un prégu. U rumôr da pórta fe-la olhár pra tráis; áu dar
comígu, incostôu-si áu múru, cômu si cisési iscondêr augúma côiza.
Caminhêi pra éla; naturáu-mênti leváva u jéstu mudádu, purcê éla vêiu a
min, i perguntôu-mi inciéta:

--- Ci é ci vosê ten?

--- Êu? Náda.

--- Náda, nãu; vosê ten augúma côiza.

Cis insistír ci náda, máis nãu axêi língua. Tôdu êu éra ólhus i corasãu,
un corasãu ci désta vêis ía saír, con sertêza, pêla bôca fóra. Nãu
podía tirár us ólhus dacéla criatúra di cuatôrzi ãnus, áuta, fórti i
xêia, apertáda in un vestídu di xíta, mêiu dizbotádu. Us cabêlus grósus,
fêitus in dúas trãnsas, con as pôntas atádas úma a ôutra, a móda du
têmpu, desiãu-lhi pêlas cóstas. Morêna, ólhus clárus i grãndis, narís
rétu i comprídu, tínha a bôca fína i u cêixu lárgu. As mãus, a dispêitu
di augúns ofísius rúdis, érãu curádas con amôr; nãu xeirávãu a sabõis
fínus nen águas di toucadôr, máis con água du pôsu i sabãu común
trazía-as sen mácula. Causáva sapátus di duráci, rázus i vélhus, a ci
éla mêzma déra augúns pôntus.

--- Ci é ci vosê ten? repetíu.

--- Nãu é náda, baubusiêi fínau-mênti.

I emendêi lógu:

--- É úma notísia.

--- Notísia di ce?

Pensêi in dizêr-lhi ci ía entrár pra u semináriu i ispreiáar a impresãu
ci lhi faría. Si a consternási é ci reáu-mênti gostáva di min; si nãu,
é ci nãu gostáva. Máis tôdu êsi cáuculu fôi obiscúru i rápidu; sentí ci
nãu podería falár clára-mênti, tínha agóra a vísta nãu sêi cômu...

--- Entãu?

--- Vosê sábi...

Nístu olhêi pra u múru, u lugár in ci éla istivéra riscãndu, iscrevêndu
ôu ezburacãndu, cômu diséra a mãi. Vi uns ríscus abértus, i lembrôu-mi
u jéstu ci éla fizéra pra cobrí-lus. Entãu cis ve-lus di pértu, i dêi
un pásu. Capitú agarrôu-mi, máis, ôu pur temêr ci êu acabási fujíndu,
ôu pur negár di ôutra manêira, corrêu adiãnti i apagôu u iscrítu. Fôi u
mêzmu ci asendêr in min u dezêju di ler u ci éra.




\chapt{XIV}{A inscrisãu}

Túdu u ci contêi nu fin du ôutru capítulu fôi óbra di un instãnti. U ci
si lhi segíu fôi aínda máis rápidu. Dêi un púlu, i ãntis ci éla raspási
u múru, li êstis dôis nômis, abértus áu prégu, i asín dispôstus:

BÊNTU

CAPITOLÍNA

Voutêi-mi pra éla; Capitú tínha us ólhus nu xãu. Ergêu-us lógu, divagár,
i ficãmus a olhár un pra u ôutru... Confisãu di criãnsas, tu valías ben
dúas ôu trêis pájinas, máis céru ser poupádu. In verdádi, nãu falãmus
náda; u múru falôu pur nós. Nãu nus movêmus, as mãus é ci si istendêrãu
pôucu a pôucu, tôdas cuátru, pegãndu-si, apertãndu-si, fundíndu-si. Nãu
marcêi a óra ezáta dacêli jéstu. Devía te-la marcádu; síntu a fáuta di
úma nóta iscríta nacéla mêzma nôiti, i ci êu poría ací con us êrrus di
ortografía ci trousési, máis nãu traría nenhún, táu éra a diferênsa
êntri u istudãnti i u adolesênti. Conhesía as régras du iscrevêr, sen
suspeitár as du amár; tínha orjías di latín i éra vírjen di mulhéris.

Nãu soutãmus as mãus, nen élas si deixárãu caír di cansádas ôu di
iscesídas. Us ólhus fitávãu-si i disfitavãu-si, i depôis di vagáren áu
pértu, tornávãu a metêr-si uns pêlus ôutrus... Pádri futúru, istáva
asín diãnti déla cômu di un autár, sêndu úma das fásis a Epístola i a
ôutra u Evangêlhu. A bôca podía ser u cálisi, us lábius a patêna.
Fautáva dizêr a mísa nóva, pur un latín ci ningên aprêndi, i é a língua
católica dus ómens. Nãu mi tênhas pur sacrílegu, leitôra mínha devóta;
a limpêza da intensãu láva u ci pudér avêr mênus curiáu nu istílu.
Istávamus alí con u Séu in nós. As mãus, uníndu us nêrvus, fazíãu das
dúas criatúras úma só, máis úma só criatúra seráfica. Us ólhus
continuárãu a dizêr côizas infinítas, as palávras di bôca é ci nen
tentávãu saír, tornávãu áu corasãu caládas cômu vínhãu...




\chapt{XV}{Ôutra vóis repentína}

Ôutra vóis repentína, máis désta vêis úma vóis di ómen:

--- Vosêis istãu jogãndu u sízu?

Éra u pái di Capitú, ci istáva a pórta dus fúndus, áu pé da mulhér.
Soutãmus as mãus deprésa, i ficãmus atrapalhádus. Capitú fôi áu múru, i,
con u prégu, disfarsáda-mênti, apagôu us nósus nômis iscrítus.

--- Capitú!

--- Papái!

--- Nãu mi istrágis u rebôcu du múru.

Capitú riscáva sôbri u riscádu, pra apagár ben u iscrítu. Pádua saíu áu
cintáu, a ver u ci éra, máis ja a fílha tínha comesádu ôutra côiza, un
perfíu, ci dísi ser u retrátu dêli, i tãntu podía ser dêli cômu da mãi;
fe-lu rir, éra u esensiáu. Di réstu, êli xegôu sen cólera, tôdu mêigu,
apezár du jéstu duvidôzu, ôu mênus ci duvidôzu, in ci nus apanhôu. Éra
un ómen báixu i grôsu, pérnas i brásus cúrtus, cóstas abauládas, dôndi
lhi vêiu a aucúnha di Tartarúga, ci Jozé Días lhi pôis. Ningên lhi
xamáva asín la in cáza; éra só u agregádu.

--- Vosêis istávãu jogãndu u sízu? perguntôu.

Olhêi pra un pé di sabugêiru ci ficáva pértu; Capitú respondêu pur
ãmbus.

--- Istávamus, sin, senhôr, máis Bentínhu ri lógu, nãu aguênta.

--- Cuãndu êu xegêi a pórta, nãu ría.

--- Ja tínha rídu das ôutras vêzis; nãu pódi. Papái cér ver?

I séria, fitôu in min us ólhus, convidãndu-mi áu jôgu. U sústu é
naturáu-mênti sériu; êu istáva aínda sôbi a asãu du ci trôusi a entráda
di Pádua, i nãu fúi capáis di rir, pur máis ci devêsi fazê-lu, pra
lejitimár a respósta di Capitú. Ésta, cansáda di isperár, dizviôu u
rôstu, dizêndu ci êu nãu ría dacéla vêis pur istár áu pé du pái. I nen
asín ri. A côizas ci só si aprênden tárdi; é mistér nasêr con élas pra
fazê-las sêdu. I melhór é naturáu-mênti sêdu ci artifisiáu-mênti tárdi.
Capitú, apóis dúas vóutas, fôi ter con a mãi, ci continuáva a pórta da
cáza, deixãndu-nus a min i áu pái incantádus déla; u pái, olhãndu pra
éla i pra min, dizía-mi, xêiu di ternúra:

--- Cen dirá ci ésta picêna ten cuatôrzi ãnus? Parési dizeséti. Mamãi
istá bôa? continuôu voutãndu-si intêira-mênti pra min.

--- Istá.

--- A múitus días ci nãu a vêju. Istôu con vontádi di dar un capóti áu
doutôr, máis nãu tênhu podídu, ãndu con trabálhus da repartisãu, in
cáza; iscrêvu tôdas as nôitis ci é un dizispêru; negósiu di relatóriu.
Vosê ja víu u mêu gaturãmu? Istá alí nu fúndu. Ía agóra mêzmu buscár a
gaióla; ãndi ver.

Ci u mêu dezêju éra nenhún, cre-si fásiu-mênti, sen ser presízu jurár
pêlu Séu nen pêla Térra. Mêu dezêju éra ir atráis di Capitú i falár-lhi
agóra du máu ci nus isperáva; máis u pái éra u pái, i demáis amáva
partícular-mênti us pasarínhus. Tínha-us di vária ispésii, cor i
tamãnhu. A área ci avía nu sêntru da cáza éra sercáda di gaiólas di
canárius, ci fazíãu cantãndu un barúlhu di tôdus us diábus. Trocáva
pásarus con ôutrus amadôris, compráva-us, apanháva augúns, nu própriu
cintáu, armãndu ausapõis. Tambên, si adoesíãu, tratáva dêlis cômu si
fôsen jênti.




\chapt{XVI}{U adiministradôr interínu}

Pádua éra empregádu in repartisãu dependênti du Ministériu da Gérra.
Nãu ganháva múitu, máis a mulhér gastáva pôucu, i a vída éra baráta.
Demáis, a cáza in ci moráva, asobradáda cômu a nósa, pôstu ci menór,
éra propriedádi dêli. Comprôu-a con a sórti grãndi ci lhi saíu nun mêiu
bilhêti di lotería, déis côntus di réis. A primêira idéia du Pádua,
cuãndu lhi saíu u prêmiu, fôi comprár un caválu du Cábu, un aderêsu di
brilhãntis pra a mulhér, úma sepuutúra perpétua di família, mandár vir
da Európa augúns pásarus, etc.~; máis a mulhér, ésta D.~Fortunáta ci
alí istá a pórta dus fúndus da cáza, in pé, falãndu a fílha, áuta,
fórti, xêia, cômu a fílha, a mêzma cabêsa, us mêzmus ólhus clárus, a
mulhér é ci lhi dísi ci u melhór éra comprár a cáza, i guardár u ci
sobrási pra acudír as moléstias grãndis. Pádua ezitôu múitu; afináu,
têvi di sedêr áus consêlhus di mínha mãi, a cen D.~Fortunáta pedíu
ausíliu. Nen fôi só nésa ocaziãu ci mínha mãi lhis valêu; un día xegôu
a sauvár a vída áu Pádua. Iscutái; a anedóta é cúrta.

U adiministradôr da repartisãu in ci Pádua trabalháva têvi di ir áu
Nórti, in comisãu. Pádua, ôu pur órden regulamentár, ôu pur ispesiáu
deziginasãu, ficôu subistituíndu u adiministradôr con us respectívus
onorárius. Ésta mudãnsa di fortúna trôusi-lhi sérta vertíjen; éra ãntis
dus déis côntus. Nãu si contentôu di reformár a rôupa i a cópa,
atirôu-si as dispêzas supérfluas, dêu jóias a mulhér, nus días di fésta
matáva un leitãu, éra vístu in teátrus, xegôu áus sapátus di vernís.
Vivêu asín vínti i dôis mêzis na supozisãu di úma etérna interinidádi.
Úma tárdi entrôu in nósa cáza, aflítu i dizvairádu, ía perdêr u lugár,
purcê xegára u efetívu nacéla manhã. Pedíu a mínha mãi ci velási pêlas
infelízis ci deixáva; nãu podía sofrêr a dizgrása, matáva-si. Mínha mãi
falôu-lhi con bondádi, máis êli nãu atendía a côiza nenhúma.

--- Nãu, mínha senhóra, nãu consentirêi in táu vergônha! Fazêr desêr a
família, tornár atráis... Ja dísi, mátu-mi! Nãu êi di confesár a mínha
jênti ésta mizéria. I us ôutrus? Ci dirãu us vizínhus? I us amígus? I u
públicu?

--- Ci públicu, Sr.~Pádua? Dêixi-si dísu; sêja ómen. Lêmbri-si ci súa
mulhér nãu ten ôutra pesôa... i ci a di fazêr? Pôis un ómen... Sêja
ómen, ãndi.

Pádua enxugôu us ólhus i fôi pra cáza, ôndi vivêu prostrádu augúns días,
múdu, fexádu na aucóva; ôu entãu nu cintáu, áu pé du pôsu, cômu si a
idéia da mórti teimási nêli. D.~Fortunáta ralháva:

--- Joãozínhu, vosê é criãnsa?

Máis, tãntu lhi ouvíu falár in mórti ci têvi mêdu, i un día corrêu a
pedír a mínha mãi ci lhi fizési u favôr di ver si lhi sauváva u marídu
ci si cería matár. Mínha mãi fôi axá-lu a bêira du pôsu, i intimôu-lhi
ci vivêsi. Ci malucísi éra acéla di paresêr ci ía ficár dizgrasádu, pur
cáuza di úma gratificasãu mênus, i perdêr un emprêgu interínu? Nãu,
senhôr, devía ser ómen, pái di família, imitár a mulhér i a fílha...
Pádua obedesêu; confesôu ci axaría fôrsas pra cumprír a vontádi di
mínha mãi.

--- Vontádi mínha, nãu; é obrigasãu súa.

--- Pôis sêja obrigasãu; nãu disconhêsu ci é asín mêzmu.

Nus días segíntis, continuôu a entrár i saír di cáza, cozídu a parêdi,
cára nu xãu. Nãu éra u mêzmu ómen ci istragáva u xapéu in cortejár a
vizinhãnsa, rizônhu, ólhus nu ar, ãntis mêzmu da adiministrasãu
interína. Viérãu as semãnas, a ferída fôi sarãndu. Pádua comesôu a
interesár-si pêlus negósius domésticus, a cuidár dus pasarínhus, a
dormír trancuílu as nôitis i as tárdis, a conversár i dar notísias da
rúa. A serenidádi regresôu; atráis déla vêiu a alegría, un domíngu, na
figúra di dôis amígus, ci íãu jogár u sólu, a têntus. Ja êli ría, ja
brincáva, tínha u ar du costúmi; a ferída sarôu di tôdu.

Con u têmpu vêiu un fenômenu interesãnti. Pádua comesôu a falár da
adiministrasãu interína, nãu só-mênti sen as saudádis dus onorárius,
nen u vexãmi da pêrda, máis até con dizvanesimêntu i orgúlhu. A
adiministrasãu ficôu sêndu a éjira, dôndi êli contáva pra diãnti i pra
tráis.

--- Nu têmpu in ci êu éra adiministradôr...

Ôu entãu:

--- A! sin, lêmbra-mi, fôi ãntis da mínha adiministrasãu, un ôu dôis
mêzis ãntis... Óra ispéri; a mínha adiministrasãu comesôu... É ístu,
mêis i mêiu ãntis; fôi mêis i mêiu ãntis, nãu fôi máis.

Ôu aínda:

--- Jústa-mênti; avía ja sêis mêzis ci êu adiministráva...

Táu é u sabôr póstumu das glórias interínas. Jozé Días bradáva ci éra a
vaidádi sobrevivênti; máis u pádri Cabráu, ci leváva túdu pra a
Iscritúra, dizía ci con u vizínhu Pádua si dáva a lisãu di Elifás a Jó:
«Nãu disprézis a corresãu du Senhôr; êli féri i cúra.»




\chapt{XVII}{Us vérmis}

«Êli féri i cúra!» Cuãndu, máis tárdi, vin a sabêr ci a lãnsa di Acílis
tambên curôu úma ferída ci fêis, tívi táis ôu cuáis veleidádis di
iscrevêr úma disertasãu a êsti propózitu. Xegêi a pegár in lívrus
vélhus, lívrus mórtus, lívrus enterrádus, a abrí-lus, a compará-lus,
catãndu u têcstu i u sentídu, pra axár a oríjen común du oráculu pagãu
i du pensamêntu izraelíta. Catêi us próprius vérmis dus lívrus, pra ci
mi disésen u ci avía nus têcstus roídus pur êlis.

--- Mêu senhôr, respondêu-mi un lôngu vérmi gôrdu, nós nãu sabêmus
absolúta-mênti náda dus têcstus ci roêmus, nen iscolhêmus u ci roêmus,
nen amãmus ôu detestãmus u ci roêmus; nós roêmus.

Nãu lhi arrancêi máis náda. Us ôutrus tôdus, cômu si ouvésen pasádu
palávra, repetíãu a mêzma cantilêna. Tauvêis êsi discrétu silênsiu
sôbri us têcstus roídus fôsi aínda un módu di roêr u roídu.




\chapt{XVIII}{Un plãnu}

Pái nen mãi fôrãu ter conôscu, cuãndu Capitú i êu, na sála di vizítas,
falávamus du semináriu. Con us ólhus in min, Capitú cería sabêr ci
notísia éra a ci mi aflijía tãntu. Cuãndu lhi dísi u ci éra, fêis-si
cor di sêra.

--- Máis êu nãu céru, acudí lógu, nãu céru entrár in seminárius; nãu
êntru, é iscuzádu teimáren comígu, nãu êntru.

Capitú, a prinsípiu, nãu dísi náda. Recolhêu us ólhus, metêu-us in si i
deixôu-si istár con as pupílas vágas i súrdas, a bôca entreabérta, tôda
paráda. Entãu êu, pra dar fôrsa as afirmasõis, comesêi a jurár ci nãu
sería pádri. Nacêli têmpu juráva múitu i ríju, pêla vída i pêla mórti.
Jurêi pêla óra da mórti. Ci a lúis mi fautási na óra da mórti si fôsi
pra u semináriu. Capitú nãu paresía crer nen discrêr, nãu paresía sicér
ouvír; éra úma figúra di páu. Cis xamá-la, sacudí-la, máis fautôu-mi
ãnimu. Ésa criatúra ci brincára comígu, ci pulára, dansára, crêiu até
ci dormíra comígu, deixáva-mi agóra con us brásus atádus i medrózus.
Enfín, tornôu a si, máis tínha a cára lívida, i rompêu néstas palávras
furiózas:

--- Beáta! caróla! pápa-mísas!

Fícêi aturdídu. Capitú gostáva tãntu di mínha mãi, i mínha mãi déla, ci
êu nãu podía entendêr tamãnha isplozãu. É verdádi ci tambên gostáva di
min, i naturáu-mênti máis, ôu melhór, ôu di ôutra manêira, côiza
bastãnti a isplicár u dispêitu ci lhi trazía a ameása da separasãu;
máis us impropérius, cômu entendêr ci lhi xamási nômis tãu fêius, i
prinsipáu-mênti pra deprimír costúmis relijózus, ci érãu us sêus? Ci
éla tambên ía a mísa, i trêis ôu cuátru vêzis mínha mãi é ci a levôu,
na nósa vélha séji. Tambên lhi déra un rozáriu, úma crúis di ôuru i un
lívru di \emph{Óras}... Cis defendê-la, máis Capitú nãu mi deixôu,
continuôu a xamár-lhi beáta i caróla, in vóis tãu áuta ci tívi mêdu
fôsi ouvída dus páis. Núnca a vi tãu irritáda cômu entãu; paresía
dispósta a dizêr túdu a tôdus. Serráva us dêntis, abanáva a cabêsa...
Êu, asustádu, nãu sabía ci fizési; repetía us juramêntus, prometía ir
nacéla mêzma nôiti declarár in cáza ci, pur náda nêsti múndu, entraría
nu semináriu.

--- Vosê? Vosê êntra.

--- Nãu êntru.

--- Vosê verá si êntra ôu nãu.

Calôu-si ôutra vêis. Cuãndu tornôu a falár, tínha mudádu; nãu éra aínda
a Capitú du costúmi, máis cuázi. Istáva séria, sen aflisãu, faláva
báixu. Cis sabêr a conversasãu da mínha cáza; êu contêi-lha tôda, mênus
a párti ci lhi dizía respêitu.

--- I ci interêsi ten Jozé Días in lembrár ístu? perguntôu-mi nu fin.

--- Áxu ci nenhún; fôi só pra fazêr máu. É un sujêitu múitu ruín; máis,
dêixi istár ci mi a di pagár. Cuãndu êu for dônu da cáza, cen vái pra a
rúa é êli, vosê verá; nãu mi fíca un instãnti. Mamãi é bôa demáis;
da-lhi atensãu demáis. Parési até ci xorôu.

--- Jozé Días?

--- Nãu, mamãi.

--- Xorôu pur ce?

--- Nãu sêi; ouví só dizêr ci éla nãu xorási, ci nãu éra côiza di xôru...
Êli xegôu a mostrár-si arrependídu, i saíu; êu entãu, pra nãu ser
apanhádu, deixêi u cãntu i corrí pra a varãnda. Máis, dêixi istár, ci
êli mi pága!

Dísi ístu fexãndu u púnhu, i proferí ôutras ameásas. Áu relembrá-las,
nãu mi áxu ridículu; a adolesênsia i a infãnsia nãu sãu, nêsti pôntu,
ridículas; é un dus sêus priviléjius. Êsti máu ôu êsti perígu comésa na
mosidádi, crési na madurêza i atínji u maiór gráu na velhísi. Áus cínzi
ãnus, a até sérta grása in ameasár múitu i nãu ezecutár náda.

Capitú refletía. A reflecsãu nãu éra côiza rára néla, i conhesíãu-si as
ocaziõis pêlu apertádu dus ólhus. Pedíu-mi augúmas sircunstãnsias máis,
as próprias palávras di uns i di ôutrus, i u ton délas. Cômu êu nãu
cería dizêr u pôntu inisiáu da convérsa, ci éra éla mêzma, nãu lhi púdi
dar tôda a siginificasãu. A atensãu di Capitú istáva agóra
partícular-mênti nas lágrimas di mínha mãi; nãu acabáva di entendê-las.
In mêiu dístu, confesôu ci sérta-mênti nãu éra pur máu ci mínha mãi mi
cería fazêr pádri; éra a promésa antíga, ci éla, temênti a Dêus, nãu
podía deixár di cumprír. Fícêi tãu satisfêitu di ver ci asín
ispontãnea-mênti reparáva as injúrias ci lhi saírãu du pêitu, pôucu
ãntis, ci pegêi da mãu déla i apertêi-a múitu. Capitú deixôu-si ir,
ríndu; depôis a convérsa entrôu a coxilár i dormír. Tínhamus xegádu a
janéla; un prêtu, ci, dêzdi augún têmpu, vínha apregoãndu cocádas,
parôu in frênti i perguntôu:

--- Sinhazínha, cé cocáda ôji?

--- Nãu, respondêu Capitú.

--- Cocadínha ta bôa.

--- Va-si embóra, replicôu éla sen rispidêis.

--- De ca! dísi êu desêndu u brásu pra resebêr dúas.

Comprêi-as, máis tívi di as comêr sozínhu; Capitú recuzôu. Vi ci, in
mêiu da crízi, êu conserváva un cãntu pra as cocádas, u ci tãntu pódi
ser perfeisãu cômu imperfeisãu, máis u momêntu nãu é pra definisõis
táis; ficêmus in ci a mínha amíga, apezár di ecilibráda i lúsida, nãu
cis sabêr di dôsi, i gostáva múitu di dôsi. Áu contráriu, u pregãu ci u
prêtu fôi cantãndu, u pregãu das vélhas tárdis, tãu sabádu du báirru i
da nósa infãnsia:

Xóra, menína, xóra,

Xóra, purcê nãu ten

Vintên,

a módu ci lhi deixára úma impresãu aborresída. Da toáda nãu éra; éla a
sabía di cor i di lônji, uzáva repetí-la nus nósus jógus da puerísia,
ríndu, sautãndu, trocãndu us papéis comígu, óra vendêndu, óra comprãndu
un dôsi auzênti. Crêiu ci a lêtra, distináda a picár a vaidádi das
criãnsas, fôi ci a enojôu agóra, purcê lógu depôis mi dísi:

--- Si êu fôsi ríca, vosê fujía, metía-si nu pacêti i ía pra a Európa.

Dítu ístu, ispreitôu-mi us ólhus, máis crêiu ci êlis nãu lhi disérãu
náda, ôu só agradeserãu a bôa intensãu. Con efêitu, u sentimêntu éra
tãu amígu ci êu podía iscuzár u istraordináriu da aventúra.

Cômu vêis, Capitú, áus cuatôrzi ãnus, tínha ja idéias atrevídas, múitu
mênus ci ôutras ci lhi viérãu depôis; máis érãu só atrevídas in si, na
prática fazíãu-si ábeis, sinuózas, súrdas, i aucansávãu u fin propôstu,
nãu di sáutu, máis áus sautínhus. Nãu sêi si mi isplícu ben. Supôndi
úma consepisãu grãndi ezecutáda pur mêius picênus. Asín, pra nãu saír
du dezêju vágu i ipotéticu di mi mandár pra a Európa, Capitú, si pudési
cumprí-lu, nãu mi faría embarcár nu pacêti i fujír; istendería úma fíla
di canôas dací até la, pur ôndi êu, paresêndu ir a fortalêza da Láji in
pônti movedísa, iría reáu-mênti até Bordéus, deixãndu mínha mãi na
práia, a ispára. Táu éra a feisãu particulár du caráter da mínha amíga;
pêlu ci, nãu adimíra ci, combatãndu us mêus projétus di rezistênsia
frãnca, fôsi ãntis pêlus mêius brãndus, pêla asãu du empênhu, da
palávra, da persuazãu lênta i diutúrna, i ezaminási ãntis as pesôas con
cen podíamus contár. Rejeitôu tíu Cózmi; éra un «bôa-vída»; si nãu
aprováva a mínha ordenasãu, nãu éra capáis di dar un pásu pra
suspendê-la. Príma Justína éra melhór ci êli, i melhór ci us dôis sería
u Pádri Cabráu, pêla autoridádi, máis u pádri nãu avía di trabalhár
côntra a Igrêja; só si êu lhi confesási ci nãu tínha vocasãu...

--- Pósu confesár?

--- Pôis, sin, máis sería aparesêr frãnca-mênti, i u melhór é ôutra
côiza. Jozé Días...

--- Ci ten Jozé Días?

--- Pódi ser un bon empênhu.

--- Máis si fôi êli mêzmu ci falôu...

--- Nãu impórta, continuôu Capitú; dirá agóra ôutra côiza. Êli gósta
múitu di vosê. Nãu lhi fáli acanhádu. Túdu é ci vosê nãu tênha mêdu,
móstri ci a di vir a ser dônu da cáza, móstri ci cér i ci pódi. De-lhi
ben a entendêr ci nãu é favôr. Fása-lhi tambên elojíus; êli gósta múitu
di ser elojiádu. D.~Glória présta-lhi atensãu; máis u prinsipáu nãu é
ísu; é ci êli, têndu di servír a vosê, falará con múitu máis calôr ci
ôutra pesôa.

--- Nãu áxu, nãu, Capitú.

--- Entãu va pra u semináriu.

--- Ísu nãu.

--- Máis ci si pérdi in isperimentár? Isperimentêmus; fása u ci lhi
díigu. D.~Glória pódi ser ci múdi di rezolusãu; si nãu mudár, fáis-si
ôutra côiza, méti-si entãu u Pádri Cabráu. Vosê nãu si lêmbra cômu é ci
fôi áu teátru pêla primêira vêis, a dôis mêzis? D.~Glória nãu cería, i
bastáva ísu pra ci Jozé Días nãu teimási; máis êli cería ir, i fêis un
discúrsu, lêmbra-si?

--- Lêmbra-mi; dísi ci u teátru éra úma iscóla di costúmis.

--- Jústu; tãntu falôu ci súa mãi acabôu consentíndu, i pagôu a entráda
áus dôis... Ãndi, pésa, mãndi. Ólhi; díga-lhi ci istá prôntu a ir
istudár lêis in S.~Páulu.

Istremesí di prazêr. S.~Páulu éra un frájiu biômbu, distinádu a ser
arredádu un día, in vêis da grósa parêdi ispirituáu i etérna. Prometí
falár a Jozé Días nus têrmus propóstus. Capitú repetíu-os, asentuãndu
augúns, cômu prinsipáis; i inciría-mi depôis sôbri êlis, a ver si
entendêra ben, si nãu trocára uns pur ôutrus. I insistía in ci pedísi
con bôa cára, máis asín cômu cen pédi un cópu di água a pesôa ci ten
obrigasãu di u trazêr. Côntu éstas minúsias pra ci melhór si entênda
acéla manhã da mínha amíga; lógu virá a tárdi, i da manhã i da tárdi si
fará u primêiru día, cômu nu Jênezis, ôndi si fizérãu susesíva-mênti
séti.




\chapt{XIX}{Sen fáuta}

Cuãndu voutêi a cáza éra nôiti. Vin deprésa, nãu tãntu, porên, ci nãu
pensási nus têrmus in ci falaría áu agregádu. Formulêi u pedídu di
cabêsa, iscolhêndu as palávras ci diría i u ton délas, êntri sêcu i
benévolu. Na xácara, ãntis di entrár in cáza, repetí-as comígu, depôis
in vóis áuta, pra ver si érãu adecuádas i si obedesíãu as recomendasõis
di Capitú: «Presízu falár-lhi, \emph{sen fáuta}, amanhã; iscôlha u
lugár i díga-mi.» Proferí-as lênta-mênti, i máis lênta-mênti aínda as
palávras \emph{sen fáuta}, cômu pra sublinhá-las. Repetí-as aínda, i
entãu axêi-as sêcas demáis, cuázi ríspidas, i, frãnca-mênti, impróprias
di un criansóla pra un ómen madúru. Cuidêi di iscolhêr ôutras, i parêi.

Afináu dísi comígu ci as palávras podíãu servír, túdu éra dizê-las in
ton ci nãu ofendêsi. I a próva é ci, repetíndu-as nóva-mênti, saírãu-mi
cuázi súplisis. Bastáva nãu carregár tãntu, nen adosár múitu, un
mêiu-têrmu. «I Capitú ten razãu, pensêi, a cáza é mínha, êli é un
símplis agregádu... Jeitôzu é, pódi múitu ben trabalhár pur min, i
disfazêr u plãnu di mamãi.»




\chapt{XX}{Míu pádri-nósus i míu ávi-marias}

Levantêi us ólhus áu séu, ci comesáva a embruscár-si, máis nãu fôi pra
ve-lu cobértu ôu discobértu. Éra áu ôutru Séu ci êu ergía a mínha áuma;
éra áu mêu refújiu, áu mêu amígu. I entãu dísi di min pra min: «Promêtu
rezár míu pádri-nósus i míu ávi-marias, si Jozé Días arranjár ci êu nãu
va pra u semináriu.»

A sôma éra enórmi. A razãu é ci êu andáva carregádu di promésas nãu
cumprídas. A úutima fôi di duzêntus pádri-nósus i duzêntas ávi-marias,
si nãu xovêsi in sérta tárdi di pasêiu a Sãnta Terêza. Nãu xovêu, máis
êu nãu rezêi as orasõis. Dêzdi picinínu acostumára-mi a pedír áu Séu us
sêus favôris, mediãnti orasõis ci diría, si êlis viésen. Dísi as
primêiras, as ôutras fôrãu adiádas, i a medída ci si amontoávãu íãu
sêndu iscesídas. Asín xegêi áus númerus vínti, trínta, sincuênta.
Entrêi nas sentênas i agóra nu milhár. Éra un módu di peitár a vontádi
divína pêla cuantía das orasõis; alên dísu, cáda promésa nóva éra fêita
i juráda nu sentídu di pagár a dívida antíga. Máis vãu la matár a
pregísa di úma áuma ci a trazía du bêrsu i nãu a sentía atenuáda pêla
vída! U Séu fazía-mi u favôr, êu adiáva a pága. Afináu perdí-mi nas
côntas.

«Míu, míu», repetí comígu.

Reáu-mênti, a matéria du benefísiu éra agóra imênsa, nãu mênus ci a
sauvasãu ôu u naufrájiu da mínha ezistênsia intêira. Míu, míu, míu. Éra
presízu úma sôma ci pagási us atrazádus tôdus. Dêus podía múitu ben,
irritádu con us iscesimêntus, negár-si a ouvír-mi sen múitu dinhêiru...
Ómen grávi, é posíveu ci éstas ajitasõis di menínu ti enfáden, si é ci
nãu as áxas ridículas. Sublímis nãu érãu. Cojitêi múitu nu módu di
rezgatár a dívida ispirituáu. Nãu axáva ôutra ispésii in ci, mediãnti a
intensãu, túdu si cumprísi, fexãndu a iscriturasãu da mínha consiênsia
moráu sen \emph{déficit}. Mandár dizêr sen mísas, ôu subír di joêlhus a
ladêira da Glória pra ouvír úma, ir a Térra Sãnta, túdu u ci as vélhas
iscrávas mi contávãu di promésas sélebris, túdu mi acudía sen si ficsár
di vêis nu ispíritu. Éra múitu dúru subír úma ladêira di joêlhus; devía
ferí-lus pur fôrsa. A Térra Sãnta ficáva múitu lônji. As mísas érãu
numerózas, podíãu empenhár-mi ôutra vêis a áuma...




\chapt{XXI}{Príma Justína}

Na varãnda axêi príma Justína, pasiãndu di un ládu pra ôutru. Vêiu áu
patamár i perguntôu-mi ôndi istivéra.

--- Istívi ací áu pé, conversãndu con D.~Fortunáta, i distraí-mi. É
tárdi, nãu é? Mamãi perguntôu pur min?

--- Perguntôu, máis êu dísi ci vosê ja tínha víndu.

A mentíra ispantôu-mi, nãu mênus ci a francêza da notísia. Nãu é ci
príma Justína fôsi di biócus, dizía frãnca-mênti a Pêdru u máu ci
pensáva di Páulu, i a Páulu u ci pensáva di Pêdru; máis, confesár ci
mentíra é ci mi paresêu novidádi. Éra cuadragenária, mágra i pálida,
bôca fína i ólhus curiózus. Vivía conôscu pur favôr di mínha mãi, i
tambên pur interêsi; mínha mãi cería ter úma senhóra íntima áu pé di si,
i ãntis parênta ci istrãnha.

Pasiãmus augúns minútus na varãnda, alumiáda pur un lampiãu. Cis sabêr
si êu nãu iscesêra us projétus ecleziásticus di mínha mãi, i
dizêndu-lhi êu ci nãu, inciríu-mi sôbri u góstu ci êu tínha a vída di
pádri. Respondí escívu:

--- Vída di pádri é múitu buníta.

--- Sin, é buníta; máis u ci pergúntu é si vosê gostaría di ser pádri,
isplicôu ríndu.

--- Êu góstu du ci mamãi cisér.

--- Príma Glória dezêja múitu ci vosê si ordêni, máis aínda ci nãu
dezejási, a ca in cáza cen lhi méta ísu na cabêsa.

--- Cen é?

--- Óra, cen! Cen é ci a di ser? Prímu Cózmi nãu é, ci nãu si impórta
con ísu; êu tambên nãu.

--- Jozé Días? concluí.

--- Naturáu-mênti.

Enrugêi a tésta interrogatíva-mênti, cômu si nãu soubési náda. Príma
Justína completôu a notísia dizêndu ci aínda nacéla tárdi Jozé Días
lembrára a mínha mãi a promésa antíga.

--- Príma Glória pódi ser ci, in pasãndu us días, va iscesêndu a
promésa; máis cômu a di iscesêr si úma pesôa istivér sêmpri, nus
ouvídus, zas ci darás, falãndu du semináriu? I us discúrsus ci êli fáis,
us elojíus da Igrêja, i ci a vída di pádri é ístu i acílu, túdu con
acélas palávras ci só êli conhési, i acéla afetasãu... Nóti ci é só pra
fazêr máu, purcê êli é tãu relijôzu cômu êsti lampiãu. Pôis é verdádi,
aínda ôji. Vosê nãu si de pur axádu... Ôji di tárdi falôu cômu vosê nãu
imajína...

--- Máis falôu a tôa? perguntêi, a ver si éla contáva a denúnsia du mêu
namôru con a vizínha.

Nãu contôu; fêis apênas un jéstu cômu indicãndu ci avía ôutra côiza ci
nãu podía dizêr. Nóva-mênti mi recomendôu ci nãu mi dési pur axádu, i
recapitulôu tôdu u máu ci pensáva di Jozé Días, i nãu éra pôucu, un
intrigãnti, un bajuladôr, un ispeculadôr, i, apezár da cásca di
polidêis, un groseirãu. Êu, pasádus augúns instãntis, dísi:

--- Príma Justína, a senhóra éra capáis di úma côiza?

--- Di ce?

--- Éra capáis di... Supônha ci êu nãu gostási di ser pádri... a
senhóra podía pedír a mamãi...

--- Ísu nãu, atalhôu prônta-mênti; príma Glória ten êsti negósiu fírmi
na cabêsa, i nãu a náda nu múndu ci a fása mudár di rezolusãu; só u
têmpu. Vosê aínda éra picinínu, ja éla contáva ístu a tôdas as pesôas
da nósa amizádi, ôu só conhesídas. La avivár-lhi a memória, nãu, ci êu
nãu trabálhu pra a dizgrása dus ôutrus; máis tambên, pedír ôutra côiza,
nãu pésu. Si éla mi consuutási, ben; si éla mi disési: «Príma Justína,
vosê ci áxa?», a mínha respósta éra: «Príma Glória, êu pênsu ci, si êli
gósta di ser pádri, pódi ir; máis, si nãu gósta, u melhór é ficár.» É u
ci êu diría i dirêi si éla mi consuutár augún día. Agóra, ir falár-lhi
sen ser xamáda, nãu fásu.




\chapt{XXII}{Sensasõis alhêias}

Nãu aucansêi máis náda, i pra u fin arrependí-mi du pedídu: devía ter
segídu u consêlhu di Capitú. Entãu, cômu êu cisési ir pra dêntru, príma
Justína retêvi-mi augúns minútus, falãndu du calôr i da prócsima fésta
da Conseisãu, dus mêus vélhus oratórius, i fínau-mênti di Capitú. Nãu
dísi máu déla; áu contráriu, insinuôu-mi ci podía vir a ser úma môsa
buníta. Êu, ci ja a axáva lindísima, bradaría ci éra a máis béla
criatúra du múndu, si u resêiu mi nãu fizési discrétu. Entretãntu, cômu
príma Justína si metêsi a elojiár-lhi us módus, a gravidádi, us
costúmis, u trabalhár pra us sêus, u amôr ci tínha a mínha mãi, túdu
ístu mi asendêu a pôntu di elojiá-la tambên. Cuãndu nãu éra con
palávras, éra con u jéstu di aprovasãu ci dáva a cáda úma das asersõis
da ôutra, i sérta-mênti con a felisidádi ci devía iluminár-mi a cára.
Nãu adivertí ci asín confirmáva a denúnsia di Jozé Días, ouvída pur éla,
a tárdi, na sála di vizítas, si é ci tambên éla nãu disconfiáva ja. Só
pensêi nísu na cãma. Só entãu sentí ci us ólhus di príma Justína,
cuãndu êu faláva, paresíãu apaupár-mi, ouvír-mi, xeirár-mi, gostár-mi,
fazêr u ofísiu di tôdus us sentídus. Siúmis nãu podíãu ser; êntri un
pirrálhu da mínha idádi i úma viúva cuarentôna nãu avía lugár pra
siúmis. É sértu ci, apóis augún têmpu, modificôu us elojíus a Capitú, i
até lhi fêis augúmas críticas, dísi-mi ci éra un pôucu trêfega i olháva
pur báixu; máis aínda asín, nãu crêiu ci fôsen siúmis. Crêiu ãntis...
sin... sin, crêiu ístu. Crêiu ci príma Justína axôu nu ispetáculu das
sensasõis alhêias úma resurreisãu vága das próprias. Tambên si góza pur
influisãu dus lábius ci nárrãu.




\chapt{XXIII}{Prázu dádu}

--- Presízu falár-lhi amanhã, sen fáuta; iscôlha u lugár i díga-mi.

Crêiu ci Jozé Días axôu dizuzádu êsti mêu falár. U ton nãu mi saíra tãu
imperatívu cômu êu reseáva, máis as palávras u érãu, i u nãu interrogár,
nãu pedír, nãu ezitár, cômu éra própriu da criãnsa i du mêu istílu
abituáu, sérta-mênti lhi dêu idéia di úma pesôa nóva i di úma nóva
situasãu. Fôi nu corredôr, cuãndu íamus pra u xa; Jozé Días vínha
andãndu xêiu da leitúra di Walter Scott ci fizéra a mínha mãi i a príma
Justína. Lía cantádu i compasádu. Us castélus i us párcis saíãu maióris
da bôca dêli, us lágus tínhãu máis água i a «abóbada selésti» contáva
augúns milháris máis di istrêlas sentelhãntis. Nus diálogus, auternáva
u son das vózis, ci érãu lévi-mênti grósas ôu fínas, confórmi u sécsu
dus interlocutôris, i reproduzíãu con moderasãu a ternúra i a cólera.

Áu dispedír-si di min, na varãnda, dísi-mi êli:

--- Amanhã, na rúa. Tênhu úmas cômpras ci fazêr, vosê pódi ir comígu,
pedirêi a mamãi. É día di lisãu?

--- A lisãu fôi ôji.

--- Perfêita-mênti. Nãu lhi pergúntu u ci é; afírmu dêzdi ja ci é
matéria grávi i púra.

--- Sin, senhôr.

--- Até amanhã.

Fêis-si túdu u melhór posíveu. Ôuvi só úma auterasãu; mínha mãi axôu u
día cênti i nãu consentíu ci êu fôsi a pé; entrãmus nu ônibus, a pórta
di cáza.

--- Nãu impórta, dísi-mi Jozé Días; podêmus apeár-nus a pórta du Pasêiu
Públicu.




\chapt{XXIV}{Di mãi i di sérvu}

Jozé Días tratáva-mi con istrêmus di mãi i atensõis di sérvu. A
primêira côiza ci consegíu lógu ci comesêi a andár fóra, fôi
dispensár-mi u pájen; fêis-si pájen, ía comígu a rúa. Cuidáva dus mêus
arrãnjus in cáza, dus mêus lívrus, dus mêus sapátus, da mínha ijiêni i
da mínha prozódia. Áus ôitu ãnus us mêus pluráis caresíãu, augúma vêis,
da dezinênsia ezáta, êli a corrijía, mêiu sériu pra dar autoridádi a
lisãu, mêiu rizônhu pra obitêr u perdãu da emênda. Ajudáva asín u
méstri di primêiras lêtras. Máis tárdi, cuãndu u Pádri Cabráu mi
insináva latín, doutrína i istória sagráda, êli asistía as lisõis,
fazía reflecsõis ecleziásticas, i, nu fin, perguntáva áu pádri: «Nãu é
verdádi ci u nósu jóven amígu camínha deprésa?» Xamáva-mi «un prodíjiu»;
dizía a mínha mãi ter conhesídu outróra menínus múitu intelijêntis,
máis ci êu esedía a tôdus êsis, sen contár ci, pra a mínha idádi,
posuía ja sértu númeru di cualidádis moráis sólidas. Êu, pôstu nãu
avaliási tôdu u valôr dêsti ôutru elojíu, gostáva du elojíu; éra un
elojíu.




\chapt{XXV}{Nu Pasêiu Públicu}

Entrãmus nu Pasêiu Públicu. Augúmas cáras vélhas, ôutras doêntis ôu só
vadías ispalhávãu-si melancólica-mênti nu camínhu ci vái da pórta áu
terrésu. Segímus pra u terrésu. Andãndu, pra mi dar ãnimu, falêi du
jardín:

--- A múitu têmpu ci nãu vênhu ací, tauvêis un ãnu.

--- Perdôi-mi, atalhôu êli, nãu a trêis mêzis ci istêvi ací con u nósu
vizínhu Pádua; nãu si lêmbra?

--- É verdádi, máis fôi tãu di pasájen...

--- Êli pedíu a súa mãi ci u deixási trazêr consígu, i éla, ci é bôa
cômu a mãi di Dêus, consentíu; máis ôusa-mi, ja ci falãmus nístu, nãu é
bunítu ci vosê ãndi con u Pádua na rúa.

--- Máis êu andêi augúmas vêzis...

--- Cuãndu éra máis jóven; in criãnsa, éra naturáu, êli podía pasár pur
criádu. Máis vosê istá ficãndu môsu i êli vái tomãndu confiãnsa. D.~Glória,
afináu, nãu pódi gostár dístu. A jênti Pádua nãu é di tôdu ma. Capitú,
apezár dacêlis ólhus ci u Diábu lhi dêu... Vosê ja reparôu nus ólhus
déla? Sãu asín di sigãna oblícua i disimuláda. Pôis, apezár dêlis,
podería pasár, si nãu fôsi a vaidádi i a adulasãu. Ó! a adulasãu! D.~Fortunáta
merési istíma, i êli nãu négu ci sêja onéstu, ten un bon emprêgu, posúi
a cáza in ci móra, máis onestidádi i istíma nãu bastãu, i as ôutras
cualidádis pérden múitu di valôr con as mas companhías in ci êli ãnda.
Pádua ten úma tendênsia pra jênti rélis. In lhi xeirãndu a ómen xúlu é
con êli. Nãu díigu ístu pur ódiu, nen purcê êli fáli máu di min i si
ría, cômu si ríu, a días, dus mêus sapátus acaucanhádus...

--- Perdãu, interrompí suspendêndu u pásu, núnca ouví ci falási máu du
senhôr; pêlu contráriu, un día, nãu a múitu têmpu, dísi êli a un
sujêitu, in mínha prezênsa, ci u senhôr éra «un ómen di capasidádi i
sabía falár cômu un deputádu nas cãmaras.»

Jozé Días sorríu delisióza-mênti, máis fêis un isfôrsu grãndi i fexôu
ôutra vêis u rôstu; depôis replicôu:

--- Nãu lhi agradêsu náda. Ôutrus, di melhór sãngi, mi ten fêitu u
favôr di juízus áutus. I náda dísu impédi ci êli sêja u ci lhi díigu.

Tínhamus ôutra vêis andádu, subímus áu terrésu, i olhãmus pra u mar.

--- Vêju ci u senhôr nãu cér senãu u mêu benefísiu, dísi êu depôis di
augúns instãntis.

--- Pôis ci ôutra côiza, Bentínhu?

--- Nêsti cázu, pésu-lhi un favôr.

--- Un favôr? Mãndi, ordêni, ci é?

--- Mamãi...

Durãnti augún têmpu nãu púdi dizêr u réstu, ci éra pôucu, i vínha di
cor. Jozé Días tornôu a perguntár u ci éra, sacudía-mi con brandúra,
levantáva-mi u cêixu i ispetáva us ólhus in min, ansiôzu tambên, cômu a
príma Justína na véspera.

--- Mamãi ce? Ci é ci ten mamãi?

--- Mamãi cér ci êu sêja pádri, máis êu nãu pósu ser pádri, dísi
fínau-mênti.

Jozé Días indireitôu-si pazmádu.

--- Nãu pósu, continuêi êu, nãu mênus pazmádu ci êli, nãu tênhu jêitu,
nãu góstu da vída di pádri. Istôu pur túdu u ci éla cisér; mamãi sábi
ci êu fásu túdu u ci éla mãnda; istôu prôntu a ser u ci for du sêu
agrádu, até coxêiru di ônibus. Pádri, nãu; nãu pósu ser pádri. A
carrêira é buníta, máis nãu é pra min.

Tôdu êsi discúrsu nãu mi saíu asín, di vêis, enfiádu naturáu-mênti,
perempitóriu, cômu pódi paresêr du têcstu, máis áus pedásus, mastigádu,
in vóis un pôucu súrda i tímida. Nãu obistãnti, Jozé Días ouvíra-u
ispantádu. Nãu contáva sérta-mênti con a rezistênsia, pur máis acanháda
ci fôsi; máis u ci aínda máis u asombrôu fôi ésta concluzãu:

--- Côntu con u senhôr pra sauvár-mi.

Us ólhus du agregádu iscancárarãu-si, as sobransêlhas arceárãu-si, i u
prazêr ci êu contáva dar-lhi con a iscôlha da protesãu nãu si mostrôu
in nenhún dus músculus. Tôda a cára dêli éra pôuca pra a istupefasãu.
Reáu-mênti, a matéria du discúrsu revelára in min úma áuma nóva; êu
própriu nãu mi conhesía. Máis a palávra fináu é ci trôusi un vigôr
únicu. Jozé Días ficôu aturdídu. Cuãndu us ólhus tornárãu as dimensõis
ordinárias:

--- Máis ci pósu êu fazêr? perguntôu.

--- Pódi múitu. U senhôr sábi ci, in nósa cáza, tôdus u apresíãu. Mamãi
pédi múita vêis us sêus consêlhus, nãu é? Tíu Cózmi dis ci u senhôr é
pesôa di talêntu...

--- Sãu bondádis, retorcíu lizonjeádu. Sãu favôris di pesôas díginas,
ci merésen túdu... Aí istá! núnca ningên mi a di ouvír dizêr náda di
pesôas táis; purcê? purcê sãu ilústris i virtuózas. Súa mãi é úma sãnta,
sêu tíu é un cavalhêiru perfeitísimu. Tênhu conhesídu famílias
distíntas; nenhúma poderá vensêr a súa in nobrêza di sentimêntus. U
talêntu ci sêu tíu áxa in min confésu ci u tênhu, máis é só un: é u
talêntu di sabêr u ci é bon i díginu di adimirasãu i di aprêsu.

--- A di ter tambên u di protejêr us amígus, cômu êu.

--- In ci lhi pósu valêr, ãnju du Séu? Nãu êi di disuadír súa mãi di un
projétu ci é, alên di promésa, a ambisãu i u sônhu di lôngus ãnus.
Cuãndu pudési, é tárdi. Aínda ônten fêiz-mi u favôr di dizêr: «Jozé
Días, presízu metêr Bentínhu nu semináriu.»

Timidêis nãu é tãu ruín moéda, cômu parési. Si êu fôsi destemídu, é
prováveu ci, con a indignasãu ci isperimentêi, rompêsi a xamár-lhi
mentirôzu, máis entãu sería presízu confesár-lhi ci istivéra a iscúta,
atráis da pórta, i úma asãu valía ôutra. Contentêi-mi di respondêr ci
nãu éra tárdi.

--- Nãu é tárdi, aínda é têmpu, si u senhôr cisér.

--- Si êu cisér? Máis ci ôutra côiza céru êu, senãu serví-lu. Ci dezêju,
senãu ci sêja felís, cômu merési?

--- Pôis aínda é têmpu. Ólhi, nãu é pur vadiasãu. Istôu prôntu pra túdu;
si éla cisér ci êu istúdi lêis, vôu pra S.~Páulu...




\chapt{XXVI}{As lêis sãu bélas}

Pêla cára di Jozé Días pasôu áugu paresídu con u reflécsu di úma idéia;
úma idéia ci u alegrôu istraordinária-mênti. Calôu-si augúns instãntis;
êu tínha us ólhus nêli, êli voutára us sêus pra u ládu da bárra. Cômu
insistísi:

--- É tárdi, dísi êli; máis, pra lhi provár ci nãu a fáuta di vontádi,
irêi falár a súa mãi. Nãu promêtu vensêr, máis lutár; trabalharêi con
áuma. Devéras, nãu cér ser pádri? As lêis sãu bélas, mêu cerídu... Pódi
ir a S.~Páulu, a Pernambúcu, ôu aínda máis lônji. A bôas universidádis
pur êsi múndu fóra. Va pra as lêis, si táu é a súa vocasãu. Vôu falár a
D.~Glória, máis nãu cônti só comígu; fáli tambên a sêu tíu.

--- Êi di falár.

--- Pégi-si tambên con Dêus; con Dêus i a Vírjen Santísima, concluíu
apontãndu pra u séu.

U séu istáva mêiu enfarruscádu. Nu ar, pértu da práia, grãndis pásarus
nêgrus fazíãu jírus, avansãndu ôu pairãndu, i desíãu a rosár us péis na
água, i tornávãu a ergêr-si pra desêr nóva-mênti. Máis nen as sômbras
du séu, nen as dãnsas fantásticas dus pásarus mi dizviávãu u ispíritu
di mêu interlocutôr. Depôis di lhi respondêr ci sin, emendêi-mi:

--- Dêus fará u ci u senhôr cisér.

--- Nãu blasfêmi. Dêus é dônu di túdu; êli é, só pur si, a Térra i u
Séu, u pasádu, u prezênti i u futúru. Pésa-lhi a súa felisidádi, ci êu
nãu fásu ôutra côiza... Úma vêis ci vosê nãu pódi ser pádri, i preféri
as lêis... As lêis sãu bélas, sen disfazêr na teolojía, ci é melhór ci
túdu, cômu a vída ecleziástica é a máis sãnta... Pur ci nãu a di ir
istudár lêis fóra dací? Melhór é ir lógu pra augúma universidádi, i áu
mêzmu têmpu ci istúda, viája. Podêmus ir júntus; verêmus as térras
istranjêiras, ouvirêmus inglêis, fransêis, italiãnu, ispanhóu, rúsu i
até suécu. D.~Glória prováveu-mênti nãu poderá acompanhá-lu; aínda ci
pósa i va, nãu cererá giár us negósius, papéis, matrículas, i cuidár di
ospedarías, i andár con vosê di un ládu pra ôutru... Ó! as lêis sãu
belísimas!

--- Istá dítu, pédi a mamãi ci mi nãu méta nu semináriu?

--- Pedír, pésu, máis pedír nãu é aucansár. Ãnju du mêu corasãu, si
vontádi di servír é podêr di mandár, istãmus ací, istãmus a bórdu. A!
vosê nãu imajína u ci é a Európa; ó! a Európa...

Levantôu a pérna i fêis úma piruêta. Úma das súas ambisõis éra tornár a
Európa, faláva déla múitas vêzis, sen acabár di tentár mínha mãi nen
tíu Cózmi, pur máis ci louvási us áris i as belêzas... Nãu contáva con
ésta posibilidádi di ir comígu, i la ficár durãnti a eternidádi dus
mêus istúdus.

--- Istãmus a bórdu, Bentínhu, istãmus a bórdu!




\chapt{XXVII}{Áu portãu}

Áu portãu du Pasêiu, un mendígu istendêu-nus a mãu. Jozé Días pasôu
adiãnti, máis êu pensêi in Capitú i nu semináriu, tirêi dôis vinténs du
bôusu i dêi-us áu mendígu. Êsti beijôu a moéda; êu pedí-lhi ci rogási a
Dêus pur min, a fin di ci êu pudési satisfazêr tôdus us mêus dezêjus.

--- Sin, mêu devótu!

--- Xãmu-mi Bêntu, acresentêi pra isclaresê-lu.




\chapt{XXVIII}{Na rúa}

Jozé Días ía tãu contênti ci trocôu u ómen dus momêntus grávis, cômu
éra a rúa, pêlu ómen dobradísu i inciétu. Mexía-si tôdu, faláva di túdu,
fazía-mi parár a cáda pásu diãnti di un mostradôr ôu di un cartáis di
teátru. Contáva-mi u enrêdu di augúmas pésas, resitáva monólogus in
vérsu. Fêis us recádus tôdus, pagôu côntas, resebêu alugéis di cáza;
pra si comprôu un vijésimu di lotería. Afináu, u ómen têzu rendêu u
flecsíveu, i pasôu a falár pauzádu, con superlatívus. Nãu vi ci a
mudãnsa éra naturáu; temí ci ouvési mudádu a rezolusãu asentáda, i
entrêi a tratá-lu con palávras i jéstus carinhózus, até entrármus nu
ônibus.




\chapt{XXIX}{U Imperadôr}

In camínhu, incontrãmus u Imperadôr, ci vínha da Iscóla di Medisína. U
ônibus in ci íamus parôu, cômu tôdus us veículus; us pasajêirus desêrãu
a rúa i tirárãu u xapéu, até ci u côxi imperiáu pasási. Cuãndu tornêi
áu mêu lugár, trazía úma idéia fantástica, a idéia di ir ter con u
Imperadôr, contár-lhi túdu i pedír-lhi a intervensãu. Nãu confiaría
ésta idéia a Capitú. «Súa Majestádi pedíndu, mamãi sédi», pensêi comígu.

Vi entãu u Imperadôr iscutãndu-mi, refletíndu i acabãndu pur dizêr ci
sin, ci iría falár a mínha mãi; êu beijáva-lhi a mãu, con lágrimas. I
lógu mi axêi in cáza, a ispára, até ci ouví us batedôris i u picêti di
cavalaría; é u Imperadôr! é u Imperadôr! tôda a jênti xegáva as janélas
pra ve-lu pasár, máis nãu pasáva, u côxi paráva a nósa pórta, u
Imperadôr apeáva-si i entráva. Grãndi auvorôsu na vizinhãnsa: «U
Imperadôr entrôu in cáza di D.~Glória! Ci será? Ci nãu será?» A nósa
família saía a resebê-lu; mínha mãi éra a primêira ci lhi beijáva a mãu.
Entãu u Imperadôr, tôdu rizônhu, sen entrár na sála ôu entrãndu, ---
nãu mi lêmbra ben, us sônhus sãu múita vêis confúzus, --- pedía a mínha
mãi ci mi nãu fizési pádri; i éla, lizonjeáda i obediênti, prometía ci
nãu.

--- A medisína, pur ci lhi nãu mãnda insinár medisína?

--- Úma vêis ci é du agrádu di Vósa Majestádi...

--- Mãndi insinár-lhi medisína; é úma buníta carrêira, i nós têmus ací
bons profesôris. Núnca fôi a nósa Iscóla? É úma béla Iscóla. Ja têmus
médicus di primêira órden, ci póden ombreár con us melhóris di ôutras
térras. A medisína é úma grãndi siênsia; básta só ístu di dar a saúdi
áus ôutrus, conhesêr as moléstias, combatê-las, vensê-las... A senhóra
mêzma a di ter vístu milágris. Sêu marídu morrêu, máis a doênsa éra
fatáu, i êli nãu tínha cuidádu in si... É úma buníta carrêira; mãndi-u
pra a nósa Iscóla. Fása ísu pur min, sin? Vosê cér, Bentínhu?

--- Mamãi cerêndu...

--- Céru, mêu fílhu. Súa Majestádi mãnda.

Entãu u Imperadôr dáva ôutra vêis a mãu a beijár, i saía, acompanhádu
di tôdus nós, a rúa xêia di jênti, as janélas atopetádas, un silênsiu
di asômbru; u Imperadôr entráva nu côxi, inclináva-si i fazía un jéstu
di adêus, dizêndu aínda: «A medisína, a nósa Iscóla.» I u côxi partía
êntri invéjas i agradesimêntus.

Túdu ísu vi i ouví. Nãu, a imajinasãu di Ariosto nãu é máis fértiu ci a
das criãnsas i dus namorádus, nen a vizãu du imposíveu presíza máis ci
di un recãntu di ônibus. Consolêi-mi pur instãntis, digãmus minútus,
até distruír-si u plãnu i voutár-mi pra as cáras sen sônhus dus mêus
companhêirus.




\chapt{XXX}{U Santísimu}

Terás entendídu ci acéla lembrãnsa du Imperadôr asêrca da medisína nãu
éra máis ci a sujestãu da mínha pôuca vontádi di saír du Ríu di Janêiru.
Us sônhus du acordádu sãu cômu us ôutrus sônhus, tésen-si pêlu dezênhu
das nósas inclinasõis i das nósas recordasõis. Va ci fôsi pra S.~Páulu,
máis a Európa... Éra múitu lônji, múitu mar i múitu têmpu. Víva a
medisína! Iría contár éstas isperãnsas a Capitú.

--- Parési ci vái saír u Santísimu, dísi auguên nu ônibus. Ôusu un sínu;
é, crêiu ci é in Sãntu Antôniu dus Póbris. Pári, Sr.~resebedôr!

U resebedôr das pasájens puxôu a corrêia ci ía ter áu brásu du coxêiru,
u ônibus parôu, i u ómen desêu. Jozé Días dêu dúas vóutas rápidas a
cabêsa, pegôu-mi nu brásu i fêiz-mi desêr consígu. Iríamus tambên
acompanhár u Santísimu. Efetíva-mênti, u sínu xamáva us fiéis acêli
servísu da úutima óra. Ja avía augúmas pesôas na sacristía. Éra a
primêira vêis ci mi axáva in momêntu tãu grávi; obedesí, a prinsípiu
constrangídu, máis lógu depôis satisfêitu, mênus pêla caridádi du
servísu ci pur mi dar un ofísiu di ómen. Cuãndu u sacristãu comesôu a
distribuír as ópas, entrôu un sujêitu ezbaforídu; éra u mêu vizínhu
Pádua, ci tambên ía acompanhár u Santísimu. Dêu conôscu, vêiu
cumprimentár-nus. Jozé Días fêis un jéstu di aborresídu, i apênas lhi
respondêu con úma palávra sêca, olhãndu pra u pádri, ci laváva as mãus.
Depôis, cômu Pádua falási áu sacristãu, baixínhu, aproximôu-si dêlis;
êu fis a mêzma côiza. Pádua solisitáva du sacristãu úma das váras du
páliu. Jozé Días pedíu úma pra si.

--- A só úma disponíveu, dísi u sacristãu.

--- Pôis ésa, dísi Jozé Días.

--- Máis êu tínha pedídu primêiru, aventurôu Pádua.

--- Pedíu primêiru, máis entrôu tárdi, retorcíu Jozé Días; êu ja ca
istáva. Lévi úma tóxa.

Pádua, apezár du mêdu ci tínha áu ôutru, teimáva in cerêr a vára, túdu
ístu in vóis báixa i súrda. U sacristãu axôu mêiu di consiliár a
rivalidádi, tomãndu a si obitêr di un dus ôutrus seguradôris du páliu
ci sedêsi a vára áu Pádua, conhesídu na parócia, cômu Jozé Días. Asín
fêis; máis Jozé Días transtornôu aínda ésta combinasãu. Nãu, úma vêis
ci tínhamus ôutra vára disponíveu, pedía-a pra min, «jóven seminarísta»,
a cen ésta distinsãu cabía máis diréta-mênti. Pádua ficôu pálidu, cômu
as tóxas. Éra por a próva u corasãu di un pái. U sacristãu, ci mi
conhesía di mi ver alí con mínha mãi, áus domíngus, perguntôu di
curiôzu si êu éra devéras seminarísta.

--- Aínda nãu, máis vái se-lu, respondêu Jozé Días, piscãndu u ôlhu
iscêrdu pra min, ci, apezár du avízu, ficêi zangádu.

--- Bên, sêdu áu nósu Bentínhu, suspirôu u pái di Capitú.

Pêla mínha párti, cis sedêr-lhi a vára; lembrôu-mi ci êli costumáva
acompanhár u Santísimu Sacramêntu áus moribúndus, levãndu úma tóxa,
máis ci a úutima vêis consegíra úma vára du páliu. A distinsãu ispesiáu
du páliu vínha di cobrír u vigáriu i u sacramêntu; pra tóxa cuaucér
pesôa servía. Fôi êli mêzmu ci mi contôu i isplicôu ístu, xêiu di úma
glória pía i rizônha. Asín fíca entendídu u auvorôsu con ci entrára na
igrêja; éra a segúnda vêis du páliu, tãntu ci cuidôu lógu di ir pedí-lu.
I náda! I tornáva a tóxa común, ôutra vêis a interinidádi interrompída;
u adiministradôr regresáva áu antígu cárgu... Cis sedêr-lhi a vára; u
agregádu tolhêu-mi êsi átu di jenerozidádi, i pedíu áu sacristãu ci nus
puzési, a êli i a min, con as dúas váras da frênti, rompêndu a márxa du
páliu.

Ópas enfiádas, tóxas distribuídas i asêzas, pádri i sibóriu prôntus, u
sacristãu di isôpi i campaínha nas mãus, saíu u préstitu a rúa. Cuãndu
mi vi con úma das váras, pasãndu pêlus fiéis, ci si ajoelhavãu, ficêi
comovídu. Pádua roía a tóxa amárga-mênti. É úma metáfora, nãu áxu ôutra
fórma máis víva di dizêr a dor i a umilhasãu du mêu vizínhu. Di réstu,
nãu púdi mirá-lu pur múitu têmpu, nen áu agregádu, ci, paraléla-mênti a
min, ergía a cabêsa con u ar di ser êli própriu u Dêus dus ezérsitus.
Con pôucu, sentí-mi cansádu; us brásus caíãu-mi, felís-mênti a cáza éra
pértu, na Rúa du Senádu.

A enfêrma éra úma senhóra viúva, tízica, tínha úma fílha di cínzi ôu
dizesêis ãnus, ci istáva xorãndu a pórta du cuártu. A môsa nãu éra
formóza, tauvêis nen tivési grása; us cabêlus caíãu dispenteádus, i as
lágrimas fazíãu-lhi encarcilhár us ólhus. Nãu obistãnti, u totáu faláva
i cativáva u corasãu. U vigáriu confesôu a doênti, dêu-lhi a comunhãu i
us sãntus óleus. U prãntu da môsa redobrôu tãntu ci sentí us mêus ólhus
molhádus i fují. Vin pra pértu di úma janéla. Póbri criatúra! A dor éra
comunicatíva in si mêzma; complicáda da lembrãnsa di mínha mãi, doêu-mi
máis, i, cuãndu enfín pensêi in Capitú, sentí un ímpetu di solusár
tambên, enfiêi pêlu corredôr, i ouví auguên dizêr-mi:

--- Nãu xóri asín!

A imájen di Capitú ía comígu, i a mínha imajinasãu, asín cômu lhi
atribuíra lágrimas, a pôucu, asín lhi enxêu a bôca di rízu agóra; vi-a
iscrevêr nu múru, falár-mi, andár a vóouta, con us brásus nu ar; ouví
distínta-mênti u mêu nômi, di úma dosúra ci mi embriagôu, i a vóis éra
déla. As tóxas asêzas, tãu lúgubris na ocaziãu, tínhãu-mi áris di un
lústri nupsiáu... Ci éra lústri nupsiáu? Nãu sêi; éra augúma côiza
contrária a mórti, i nãu vêju ôutra máis ci bódas. Ésta nóva sensasãu
mi dominôu tãntu ci Jozé Días vêiu a min, i mi dísi áu ouvídu, in vóis
báixa:

--- Nãu ría asín!

Fícêi sériu deprésa. Éra u momêntu da saída. Pegêi da mínha vára; i,
cômu ja conhesía a distãnsia, i agóra voutávamus pra a igrêja, u ci
fazía a distãnsia menór; u pêzu da vára éra múitu picênu. Demáis, u sóu
ca fóra, a animasãu da rúa, us rapázis da mínha idádi ci mi fitávãu
xêius di invéja, as devótas ci xegávãu as janélas ôu entrávãu nus
corredôris i si ajoelhavãu a nósa pasájen, túdu mi enxía a áuma di
lepidêis nóva.

Pádua, áu contráriu, ía máis umilhádu. Apezár di subistituídu pur min,
nãu acabáva di si consolár da tóxa, da mizeráveu tóxa. I contúdu avía
ôutrus ci tambên trazíãu tóxa, i apênas mostrávãu a compostúra du átu;
nãu íãu garrídus, máis tambên nãu íãu trístis. Vía-si ci caminhávãu con
ônra.




\chapt{XXXI}{As curiozidádis di Capitú}

Capitú prefería túdu áu semináriu. In vêis di ficár abatída con a
ameása da lárga separasãu, si vingási a idéia da Európa, mostrou-si
satisfêita. I cuãndu êu lhi contêi u mêu sônhu imperiáu:

--- Nãu, Bentínhu, deixêmus u Imperadôr sosegádu, replicôu; ficêmus pur
óra con a promésa di Jozé Días. Cuãndu é ci êli dísi ci falaría a súa
mãi?

--- Nãu marcôu día; prometêu ci ía ver, ci falaría lógu ci pudési, i ci
mi pegási con Dêus.

Capitú cis ci lhi repetísi as respóstas tôdas du agregádu, as
auterasõis du jéstu i até a piruêta, ci apênas lhi contára. Pedía u son
das palávras. Éra minusióza i atênta; a narrasãu i u diálogu, túdu
paresía remoêr consígu. Tambên si pódi dizêr ci confería, rotuláva i
pregáva na memória a mínha ispozisãu. Ésta imájen é porventúra melhór
ci a ôutra, máis a ótima délas é nenhúma. Capitú éra Capitú, ístu é,
úma criatúra múitu particulár, máis mulhér du ci êu éra ómen. Si aínda
u nãu dísi, aí fíca. Si dísi, fíca tambên. A consêitus ci si déven
incutír na áuma du leitôr, a fôrsa di repetisãu.

Éra tambên máis curióza. As curiozidádis di Capitú dãu pra un capítulu.
Érãu di vária ispésii, isplicáveis i inesplicáveis, asín úteis cômu
inúteis, úmas grávis, ôutras frívolas; gostáva di sabêr túdu. Nu
coléjiu ôndi, dêzdi us séti ãnus, aprendêra a ler, iscrevêr i contár,
fransêis, doutrína i óbras di agúlha, nãu aprendêu, pur ezêmplu, a
fazêr rênda; pur ísu mêzmu, cis ci príma Justína lhu insinási. Si nãu
istudôu latín con u Pádri Cabráu fôi purcê u pádri, depôis di lhu
propôr grasejãndu, acabôu dizêndu ci latín nãu éra língua di menínas.
Capitú confesôu-mi un día ci ésta razãu asendêu néla u dezêju di u
sabêr. In compensasãu, cis aprendêr inglêis con un vélhu profesôr amígu
du pái i parsêiru dêsti áu sólu, máis nãu fôi adiãnti. Tíu Cózmi
insinôu-lhi gamãu.

--- Ãnda apanhár un capotínhu, Capitú, dizía-lhi êli.

Capitú obedesía i jogáva con fasilidádi, con atensãu, nãu sêi si díga
con amôr. Un día fúi axá-la dezenhãndu a lápis un retrátu; dáva us
úutimus rázgus, i pedíu-mi ci isperási pra ver si istáva paresídu. Éra
u di mêu pái, copiádu da téla ci mínha mãi tínha na sála i ci aínda
agóra istá comígu. Perfeisãu nãu éra; áu contráriu, us ólhus saírãu
ezbugalhádus, i us cabêlus érãu picênus sírculus uns sôbri ôutrus. Máis,
nãu têndu éla rudimêntu augún di árti, i avêndu fêitu acílu di memória
in pôucus minútus, axêi ci éra óbra di múitu meresimêntu; discontái-mi
a idádi i a simpatía. Aínda asín, istôu ci aprendería fásiu-mênti
pintúra, cômu aprendêu múzica máis tárdi. Ja entãu namoráva u piãnu da
nósa cáza, vélhu trásti inútiu, apênas di istimasãu. Lía us nósus
romãnsis, folheáva us nósus lívrus di gravúras, cerêndu sabêr das
ruínas, das pesôas, das campãnhas, u nômi, a istória, u lugár. Jozé
Días dáva-lhi ésas notísias con sértu orgúlhu di erudítu. A erudisãu
dêsti nãu avuutáva múitu máis ci a súa omeopatía di Cantagálu.

Un día, Capitú cis sabêr u ci érãu as figúras da sála di vizítas. U
agregádu dísi-lhu sumária-mênti, demorãndu-si un pôucu máis in Sézar,
con isclamasõis i latíns:

--- Sézar! Júliu Sézar! Grãndi ómen! \emph{Tu quoque, Brute}?

Capitú nãu axáva bunítu u perfíu di Sézar, máis as asõis sitádas pur
Jozé Días dávãu-lhi jéstus di adimirasãu. Ficôu múitu têmpu con a cára
viráda pra êli. Un ómen ci podía túdu! ci fazía túdu! Un ómen ci dáva a
úma senhóra úma pérola du valôr di sêis milhõis di sestérsius!

--- I cuãntu valía cáda sestérsiu?

Jozé Días, nãu têndu prezênti u valôr du sestérsiu, respondêu
entuziazmádu:

--- É u maiór ómen da istória!

A pérola di Sézar asendía us ólhus di Capitú. Fôi nésa ocaziãu ci éla
perguntôu a mínha mãi pur ci é ci ja nãu uzáva as jóias du retrátu;
refería-si áu ci istáva na sála, con u di mêu pái; tínha un grãndi
colár, un diadêma i bríncus.

--- Sãu jóias viúvas, cômu êu, Capitú.

--- Cuãndu é ci botôu éstas?

--- Fôi pêlas féstas da Coroasãu.

--- Ó! cônti-mi as féstas da Coroasãu!

Sabía ja u ci us páis lhi avíãu dítu, máis naturáu-mênti tínha pra si
ci êlis pôucu máis conheseríãu du ci u ci si pasôu nas rúas. Cería a
notísia das tribúnas da Capéla Imperiáu i dus salõis dus báilis. Naserá
múitu depôis dacélas féstas sélebris. Ouvíndu falár várias vêzis da
Maioridádi, teimôu un día in sabêr u ci fôra êsti acontesimêntu;
disérãu-lhu, i axôu ci u Imperadôr fizéra múitu ben in cerêr subír áu
trônu áus cínzi ãnus. Túdu éra matéria as curiozidádis di Capitú,
mobílias antígas, auféias vélhas, costúmis, notísias di Itaguaí, a
infãnsia i a mosidádi di mínha mãi, un dítu dací, úma lembrãnsa dalí,
un adágiu dacolá...




\chapt{XXXII}{Ólhus di resáca}

Túdu éra matéria as curiozidádis di Capitú. Cázu ôuvi, porên, nu cuáu
nãu sêi si aprendêu ôu insinôu, ôu si fêis ãmbas as côizas, cômu êu. É
u ci contarêi nu ôutru capítulu. Nêsti dirêi só-mênti ci, pasádus
augúns días du ajústi con u agregádu, fúi ver a mínha amíga; érãu déis
óras da manhã. D.~Fortunáta, ci istáva nu cintáu, nen isperôu ci êu lhi
perguntási pêla fílha.

--- Istá na sála, pentiãndu u cabêlu, dísi-mi; va divagarzínhu pra lhi
pregár un sústu.

Fúi divagár, máis ôu u pé ôu u ispêlhu traíu-mi. Êsti pódi ser ci nãu
fôsi; éra un ispelhínhu di patáca (perdoái a baratêza), comprádu a un
mascáti italiãnu, moudúra tôsca, argolínha di latãu, pendênti da parêdi,
êntri as dúas janélas. Si nãu fôi êli, fôi u pé. Un ôu ôutru, a verdádi
é ci, apênas entrêi na sála, pênti, cabêlus, tôda éla voôu pêlus áris,
i só lhi ouví ésta pergúnta:

--- A augúma côiza?

--- Nãu a náda, respondí; vin ver vosê ãntis ci u Pádri Cabráu xêgi pra
a lisãu. Cômu pasôu a nôiti?

--- Êu ben. Jozé Días aínda nãu falôu?

--- Parési ci nãu.

--- Máis entãu cuãndu fála?

--- Dísi-mi ci ôji ôu amanhã pretêndi tocár nu asúntu; nãu vái lógu di
pancáda, falará asín pur áutu i pur lônji, un tóci. Depôis, entrará in
matéria. Cér primêiru ver si mamãi ten a rezolusãu fêita...

--- Ci ten, ten, interrompêu Capitú. I si nãu fôsi presízu auguên pra
vensêr ja, i di tôdu, nãu si lhi falaría. Êu ja nen sêi si Jozé Días
poderá influír tãntu; áxu ci fará túdu, si sentír ci vosê reáu-mênti
nãu cér ser pádri, máis poderá aucansár...? Êli é atendídu; si, porên...
É un inférnu ístu! Vosê têimi con êli, Bentínhu.

--- Têimu; ôji mêzmu êli a di falár.

--- Vosê júra?

--- Jurú! Dêixi ver us ólhus, Capitú.

Tínha-mi lembrádu a definisãu ci Jozé Días déra dêlis, «ólhus di sigãna
oblícua i disimuláda.» Êu nãu sabía u ci éra oblícua, máis disimuláda
sabía, i cería ver si si podíãu xamár asín. Capitú deixôu-si fitár i
ezaminár. Só mi perguntáva u ci éra, si núnca us víra; êu náda axêi
istraordináriu; a cor i a dosúra érãu mínhas conhesídas. A demóra da
contemplasãu crêiu ci lhi dêu ôutra idéia du mêu intêntu; imajinôu ci
éra un pretêstu pra mirá-lus máis di pértu, con us mêus ólhus lôngus,
constãntis, enfiádus nêlis, i a ístu atribúu ci entrásen a ficár
cresídus, cresídus i sombríus, con táu ispresãu ci...

Retórica dus namorádus, da-mi úma comparasãu ezáta i poética pra dizêr
u ci fôrãu acêlis ólhus di Capitú. Nãu mi acódi imájen capáis di dizêr,
sen cébra da diginidádi du istílu, u ci êlis fôrãu i mi fizérãu. Ólhus
di resáca? Va, di resáca. É u ci mi da idéia dacéla feisãu nóva.
Trazíãu nãu sêi ci flúidu misteriôzu i enérjicu, úma fôrsa ci arrastáva
pra dêntru, cômu a vága ci si retíra da práia, nus días di resáca. Pra
nãu ser arrastádu, agarrêi-mi as ôutras pártis vizínhas, as orêlhas,
áus brásus, áus cabêlus ispalhádus pêlus ômbrus; máis tãu deprésa
buscáva as pupílas, a ônda ci saía délas vínha cresêndu, cáva i iscúra,
ameasãndu envouvêr-mi, puxár-mi i tragár-mi. Cuãntus minútus gastãmus
nacêli jôgu? Só us relójius du Séu terãu marcádu êsi têmpu infinítu i
brévi. A eternidádi ten as súas pêndulas; nen pur nãu acabár núnca
dêixa di cerêr sabêr a durasãu das felisidádis i dus suplísius. A di
dobrár u gôzu áus ben-aventurádus du Séu conhesêr a sôma dus tormêntus
ci ja terãu padesídu nu inférnu us sêus inimígus; asín tambên a
cuantidádi das delísias ci terãu gozádu nu Séu us sêus dizafétus
aumentará as dôris áus condenádus du inférnu. Êsti ôutru suplísiu
iscapôu áu divínu Dãnti; máis êu nãu istôu ací pra emendár poétas.
Istôu pra contár ci, áu cábu di un têmpu nãu marcádu, agarrêi-mi
definitíva-mênti áus cabêlus di Capitú, máis entãu con as mãus, i
dísi-lhi --- pra dizêr augúma côiza --- ci éra capáis di us pentiár, si
cisési.

--- Vosê?

--- Êu mêzmu.

--- Vái embarasár-mi u cabêlu tôdu, ísu sin.

--- Si embarasár, vosê dizimbarása depôis.

--- Vãmus ver.




\chapt{XXXIII}{U pentiádu}

Capitú dêu-mi as cóstas, voutãndu-si pra u ispelhínhu. Pegêi-lhi dus
cabêlus, colhí-us tôdus i entrêi a alizá-lus con u pênti, dêzdi a tésta
até as úutimas pôntas, ci lhi desíãu a sintúura. In pé nãu dáva jêitu:
nãu iscesêstis ci éla éra un nadínha máis áuta ci êu, máis aínda ci
fôsi da mêzma autúra. Pedí-lhi ci si sentási.

--- Sênta ací, é melhór.

Sentôu-si. «Vãmus ver u grãndi cabeleirêiru», dísi-mi ríndu. Continuêi
a alizár us cabêlus, con múitu cuidádu, i dividí-us in dúas porsõis
iguáis, pra compôr as dúas trãnsas. Nãu as fis lógu, nen asín deprésa,
cômu póden supôr us cabeleirêirus di ofísiu, máis divagár, divagarínhu,
saboreãndu pêlu tátu acêlis fíus grósus, ci érãu párti déla. U trabálhu
éra atrapalhádu, as vêzis pur dizázu, ôutras di propózitu pra disfazêr
u fêitu i refazê-lu. Us dêdus rosávãu na núca da picêna ôu nas ispáduas
vestídas di xíta, i a sensasãu éra un delêiti. Máis, enfín, us cabêlus
íãu acabãndu, pur máis ci êu us cisési intermináveis. Nãu pedí áu Séu
ci êlis fôsen tãu lôngus cômu us da Auróra, purcê nãu conhesía aínda
ésta divindádi ci us vélhus poétas mi aprezentárãu depôis; máis,
dezejêi pentiá-lus pur tôdus us séculus dus séculus, tesêr dúas trãnsas
ci pudésen envouvêr u infinítu pur un númeru inomináveu di vêzis. Si
ístu vus paresêr enfáticu, dizgrasádu leitôr, é ci núnca pentiástis úma
picêna, núnca puzéstis as mãus adolesêntis na jóven cabêsa di úma nínfa...
Úma nínfa! Tôdu êu istôu mitolójicu. Aínda a pôucu, falãndu dus sêus
ólhus di resáca, xegêi a iscrevêr Tétis; riscêi Tétis, riscêmus nínfa;
digãmus só-mênti úma criatúra amáda, palávra ci envóuvi tôdas as
potênsias cristãs i pagãs. Enfín, acabêi as dúas trãnsas. Ôndi istáva a
fíta pra atár-lhis as pôntas? In síma da mêza, un trísti pedásu di fíta
enxovalháda. Juntêi as pôntas das trãnsas, uní-as pur un lásu, retocêi
a óbra, alargãndu ací, axatãndu alí, até ci isclamêi:

--- Prôntu!

--- Istará bon?

--- Vêja nu ispêlhu.

In vêis di ir áu ispêlhu, ci pensáis ci fêis Capitú? Nãu vus iscesáis
ci istáva sentáda, di cóstas pra min. Capitú derreôu a cabêsa, a táu
pôntu ci mi fôi presízu acudír con as mãus i ampará-la; u ispaudár da
cadêira éra báixu. Inclinêi-mi depôis sôbri éla, rôstu a rôstu, máis
trocádus, us ólhus di un na línha da bôca du ôutru. Pedí-lhi ci
levantási a cabêsa, podía ficár tônta, maxucár u pescôsu. Xegêi a
dizêr-lhi ci istáva fêia; máis nen ésta razãu a movêu.

--- Levãnta, Capitú!

Nãu cis, nãu levantôu a cabêsa, i ficãmus asín a olhár un pra u ôutru,
até ci éla abroxôu us lábius, êu desí us mêus, i...

Grãndi fôi a sensasãu du bêiju; Capitú ergêu-si, rápida, êu recuêi até
a parêdi con úma ispésii di vertíjen, sen fála, us ólhus iscúrus.
Cuãndu êlis mi clareárãu, vi ci Capitú tínha us sêus nu xãu. Nãu mi
atreví a dizêr náda; aínda ci cisési, fautáva-mi língua. Prêzu,
atordoádu, nãu axáva jéstu nen ímpetu ci mi discolási da parêdi i mi
atirási a éla con míu palávras cálidas i mimózas... Nãu mófis dus mêus
cínzi ãnus, leitôr precósi. Con dizeséti, Des Grieux (i máis éra Des
Grieux) nãu pensáva aínda na diferênsa dus sécsus.




\chapt{XXXIV}{Sôu ómen!}

Ouvímus pásus nu corredôr; éra D.~Fortunáta. Capitú compôis-si deprésa,
tãu deprésa ci, cuãndu a mãi apontôu a pórta, éla abanáva a cabêsa i
ría. Nenhún láivu amarélu, nenhúma contrasãu di acanhamêntu, un rízu
ispontãneu i cláru, ci éla isplicôu pur éstas palávras alégris:

--- Mamãi, ólhi cômu êsti senhôr cabeleirêiru mi pentiôu; pedíu-mi pra
acabár u pentiádu, i fêis ístu. Vêja ci trãnsas!

--- Ci ten? acudíu a mãi, transbordãndu di benevolênsia. Istá múitu ben,
ningên dirá ci é di pesôa ci nãu sábi pentiár.

--- U ci, mamãi? Ístu? redarguíu Capitú, disfazêndu as trãnsas. Óra,
mamãi!

I con un enfadamêntu grasiôzu i voluntáriu ci as vêzis tínha, pegôu du
pênti i alizôu us cabêlus pra renovár u pentiádu. D.~Fortunáta
xamôu-lhi tônta, i dísi-mi ci nãu fizési cázu, nãu éra náda, malucísis
da fílha. Olháva con ternúra pra min i pra éla. Depôis, parési-mi ci
disconfiôu. Vêndu-mi caládu, enfiádu, cozídu a parêdi, axôu tauvêis ci
ouvéra êntri nós áugu máis ci pentiádu, i sorríu pur disimulasãu...

Cômu êu cisési falár tambên pra disfarsár u mêu istádu, xamêi augúmas
palávras ca di dêntru, i élas acudírãu di prôntu, máis di atropêlu, i
enxêrãu-mi a bôca sen podêr saír nenhúma. U bêiju di Capitú fexáva-mi
us lábius. Úma isclamasãu, un símplis artígu, pur máis ci investísen
con fôrsa, nãu lográvãu rompêr di dêntru. I tôdas as palávras
recolhêrãu-si áu corasãu, murmurãndu: «Êis ací un ci nãu fará grãndi
carrêira nu múndu, pur mênus ci as emosõis u domínen...»

Asín, apanhádus pêla mãi, éramus dôis i contrárius, éla encobríndu con
a palávra u ci êu publicáva pêlu silênsiu. D.~Fortunáta tirôu-mi dacéla
ezitasãu, dizêndu ci mínha mãi mi mandára xamár pra a lisãu di latín; u
Pádri Cabráu istáva a mínha ispára. Éra úma saída; dispedí-mi i enfiêi
pêlu corredôr. Andãndu, ouví ci a mãi sensuráva as manêiras da fílha,
máis a fílha nãu dizía náda.

Corrí áu mêu cuártu, pegêi dus lívrus, máis nãu pasêi a sála da lisãu;
sentêi-mi na cãma, recordãndu u pentiádu i u réstu. Tínha istremesõis,
tínha uns iscesimêntus in ci perdía a consiênsia di min i das côizas ci
mi rodeávãu, pra vivêr nãu sêi ôndi nen cômu. I tornáva a min, i vía a
cãma, as parêdis, us lívrus, u xãu, ouvía augún son di fóra, vágu,
prócsimu ôu remótu, i lógu perdía túdu pra sentír só-mênti us bêisus di
Capitú... Sentía-us istirádus, embáixu dus mêus, iguáu-mênti isticádus
pra us déla, i uníndu-si uns áus ôutrus. Di repênti, sen cerêr, sen
pensár, saíu-mi da bôca ésta palávra di orgúlhu:

--- Sôu ómen!

Supúis ci mi tivésen ouvídu, purcê a palávra saíu in vóis áuta, i corrí
a pórta da aucóva. Nãu avía ningên fóra. Voutêi pra dêntru, i, baixínhu,
repetí ci éra ómen. Aínda agóra tênhu u écu áus mêus ouvídus. U góstu
ci ístu mi dêu fôi enórmi. Colômbu nãu u têvi maiór, discobríndu a
América, i perdoái a banalidádi in favôr du cabimêntu; con efêitu, a in
cáda adolesênti un múndu encobértu, un aumirãnti i un sóu di outúbru.
Fis ôutrus axádus máis tárdi; nenhún mi dizlumbrôu tãntu. A denúnsia di
Jozé Días auvorosára-mi, a lisãu du vélhu cocêiru tambên, a vísta dus
nósus nômis abértus pur éla nu múru du cintáu dêu-mi grãndi abálu, cômu
vístis; náda dísu valêu a sensasãu du bêiju. Podíãu ser mentíra ôu
iluzãu. Sêndu verdádi, érãu us ósus da verdádi, nãu érãu a cárni i u
sãngi déla. As próprias mãus, tocádas, apertádas, cômu ci fundídas, nãu
podíãu dizêr túdu.

--- Sôu ómen!

Cuãndu repetí ístu, pêla tersêira vêis, pensêi nu semináriu, máis cômu
si pênsa in perígu ci pasôu, un máu abortádu, un pezadêlu estíntu;
tôdus us mêus nêrvus mi disérãu ci ómens nãu sãu pádris. U sãngi éra da
mêzma opiniãu. Ôutra vêis sentí us bêisus di Capitú. Tauvêis abúzu un
pôucu das reminisênsias osculáris; máis a saudádi é ístu mêzmu; é u
pasár i repasár das memórias antígas. Óra, di tôdas as dacêli têmpu
crêiu ci a máis dôsi é ésta, a máis nóva, a máis compreensíva, a ci
intêira-mênti mi revelôu a min mêzmu. Ôutras tênhu, vástas i numerózas,
dôsis tambên, di vária ispésii, múitas intelecituáis, iguáu-mênti
intãnsas. Grãndi ómen ci fôsi, a recordasãu éra menór ci ésta.




\chapt{XXXV}{U protonotáriu apostólicu}

Enfín, pegêi dus lívrus i corrí a lisãu. Nãu corrí presíza-mênti; a
mêiu camínhu parêi, adivertíndu ci devía ser múitu tárdi, i podíãu
ler-mi nu semblãnti augúma côiza. Tívi idéia di mentír, alegár úma
vertíjen ci mi ouvési deitádu áu xãu; máis u sústu ci cauzaría a mínha
mãi fêiz-mi rejeitá-la. Pensêi in prometêr augúmas dezênas di
pádri-nósus; tínha, porên, ôutra promésa in abértu i ôutru favôr
pendênti... Nãu, vãmus ver; fúi andãndu, ouví vózis alégris,
conversávãu ruidóza-mênti. Cuãndu entrêi na sála, ningên ralhôu comígu.

U Pádri Cabráu resebêra na véspera un recádu du internúnsiu; fôi ter
con êli, i sôubi ci, pur decrétu pontifísiu, acabáva di ser nomeádu
protonotáriu apostólicu. Ésta distinsãu du pápa déra-lhi grãndi
contentamêntu i a tôdus us nósus. Tíu Cózmi i príma Justína repetíãu u
títulu con adimirasãu; éra a primêira vêis ci êli soáva áus nósus
ouvídus, acostumádus a cônegus, monsenhôris, bíspus, núnsius, i
internúnsius; máis ci éra protonotáriu apostólicu? U Pádri Cabráu
isplicôu ci nãu éra própria-mênti u cárgu da cúria, máis as ônras dêli.
Tíu Cózmi víu ezausár-si nu parsêiru di voutarêti, i repetía:

--- Protonotáriu apostólicu!

I voutãndu-si pra min:

--- Prepára-ti, Bentínhu; tu pódis vir a ser protonotáriu apostólicu.
Cabráu ouvía con góstu a repetisãu du títulu. Istáva in pé, dáva augúns
pásus, sorría ôu tamboriláva na tãmpa da bosêta. U tamãnhu du títulu
cômu ci lhi dobráva a maginifisênsia, pôstu ci, pra ligá-lu áu nômi,
éra demaziádu comprídu; ésta segúnda reflecsãu fôi tíu Cózmi ci a fêis.
Pádri Cabráu acudíu ci nãu éra presízu dizê-lu tôdu, bastáva ci lhi
xamásen u protonotáriu Cabráu. Subentendía-si apostólicu.

--- Protonotáriu Cabráu.

--- Sin, ten razãu; protonotáriu Cabráu.

--- Máis, Sr.~protonotáriu, --- acudíu príma Justína pra si ir
acostumãndu áu úzu du títulu, --- ístu u obríga a ir a Rôma?

--- Nãu, D.~Justína.

--- Nãu, sãu só as ônras, obiservôu mínha mãi.

--- Agóra, nãu impédi, --- dísi Cabráu, ci continuáva a refletír, ---
nãu impédi ci nus cázus di maiór formalidádi, átus públicus, cártas di
serimônia, etc.~, si emprégi u títulu intêiru: protonotáriu apostólicu.
Nu úzu común, básta protonotáriu.

--- Jústa-mênti, asentírãu tôdus.

Jozé Días, ci entrôu pôucu depôis di min, aplaudía a distinsãu, i
recordôu, a propózitu, us primêirus átus políticus di Píu IX, grãndis
isperãnsas da Itália; máis ningên pegôu du asúntu; u prinsipáu da óra i
du lugár éra u mêu vélhu méstri di latín. Êu, voutãndu a min du resêiu,
entendí ci devía cumprimentá-lu tambên, i êsti apláuzu nãu lhi fôi
mênus áu corasãu ci us ôutrus. Batêu-mi na boxêxa patêrnau-mênti, i
acabôu dãndu-mi férias. Éra múita felisidádi pra úma só óra. Un bêiju i
férias! Crêiu ci u mêu rôstu dísi ístu mêzmu, purcê tíu Cózmi,
sacudíndu a barríga, xamôu-mi peráuta; máis Jozé Días corrijíu a
alegría:

--- Nãu ten ci festejár a vadiasãu; u latín sêmpri lhi a di ser presízu,
\emph{aínda ci nãu vênha a ser pádri}.

Conhesí ací u mêu ómen. Éra a primêira palávra, a semênti lansáda a
térra, asín di pasájen, cômu pra acostumár us ouvídus da família. Mínha
mãi sorríu pra min, xêia di amôr i di tristêza, máis respondêu lógu:

--- A di ser pádri, i pádri bunítu.

--- Nãu iscêsa, mãna Glória, i protonotáriu tambên. Protonotáriu
apostólicu.

--- U protonotáriu Santiágu, asentuôu Cabráu.

Si a intensãu du mêu méstri di latín éra ir acostumãndu áu úzu du
títulu con u nômi, nãu sêi ben; u ci sêi é ci cuãndu ouví u mêu nômi
ligádu a táu títulu, dêu-mi vontádi di dizêr un dizafôru. Máis a
vontádi ací fôi ãntis úma idéia, úma idéia sen língua, ci si deixôu
ficár ciéta i múda, táu cômu daí a pôucu ôutras idéias... Máis ésas
péden un capítulu ispesiáu. Rematêmus êsti dizêndu ci u méstri di latín
falôu augún têmpu da mínha ordenasãu ecleziástica, aínda ci sen grãndi
interêsi. Êli buscáva un asúntu alhêiu pra si mostrár iscesídu da
própria glória, máis éra ésta ci u dizlumbráva na ocaziãu. Éra un vélhu
mágru, serênu, dotádu di cualidádis bôas. Augúns defêitus tínha; u máis
eséusu dêlis éra ser gulôzu, nãu própria-mênti glutãu; comía pôucu,
máis istimáva u fiíu i u ráru, i a nósa cozínha, si éra símplis, éra
mênus póbri ci a dêli. Asín, cuãndu mínha mãi lhi dísi ci viési jantár,
a fin di si lhi fazêr úma saúdi, us ólhus con ci aseitôu seríãu di
protonotáriu, máis nãu érãu apostólicus. I pra agradár a mínha mãi,
nóva-mênti pegôu in min, discrevêndu u mêu futúru ecleziásticu, i cería
sabêr si ía pra u semináriu agóra, nu ãnu prócsimu, i oferesía-si a
falár áu «senhôr bíspu», túdu marxetádu du «protonotáriu Santiágu.»




\chapt{XXXVI}{Idéia sen pérnas i idéia sen brásus}

Deixêi-us, a pretêstu di brincár, i fúi-mi ôutra vêis a pensár na
aventúra da manhã. Éra u ci melhór podía fazêr, sen latín, i até con
latín. Áu cábu di síncu minútus, lembrôu-mi ir corrêndu a cáza vizínha,
agarrár Capitú, disfazêr-lhi as trãnsas, refazê-las i concluí-las
dacéla manêira particulár, bôca sôbri bôca. É ístu, vãmus, é ístu...
Idéia só! idéia sen pérnas! As ôutras pérnas nãu ceríãu corrêr nen
andár. Múitu depôis é ci saírãu vagaróza-mênti i levárãu-mi a cáza di
Capitú. Cuãndu alí xegêi, dêi con éla na sála, na mêzma sála, sentáda
na marcêza, aumofáda nu regásu, cozêndu in páis. Nãu mi olhôu di rôstu,
máis a fúrtu i a mêdu, ôu, si preféris a frazeolojía du agregádu,
oblícua i disimuláda. As mãus parárãu, depôis di incraváda a agúlha nu
pãnu. Êu, du ládu opôstu da mêza, nãu sabía ci fizési; i ôutra vêis mi
fujírãu as palávras ci trazía. Asín gastãmus augúns minútus comprídus,
até ci éla deixôu intêira-mênti a costúra, ergêu-si i isperôu-mi. Fúi
ter con éla, i perguntêi si a mãi avía dítu augúma côiza; respondêu-mi
ci nãu. A bôca con ci respondêu éra táu ci cuídu avêr-mi provocádu un
jéstu di aproximasãu. Sértu é ci Capitú recuôu un pôucu.

Éra ocaziãu di pegá-la, puxá-la i beijá-la... Idéia só! idéia sen
brásus! Us mêus ficárãu caídus i mórtus. Nãu conhesía náda da Iscritúra.
Si conhesêsi, é prováveu ci u ispíritu di Satanáis mi fizési dar a
língua mística du \emph{Cãnticu} un sentídu dirétu i naturáu. Entãu
obedesería áu primêiru versículu: «Aplíci êli us lábius, dãndu-mi u
ósculu da súa bôca.» I pêlu ci respêita áus brásus, ci tínha inértis,
bastaría cumprír u vers.~6º du cap.~II: «A súa mãu iscêrda si pôis ja
debáixu da mínha cabêsa, i a súa mãu dirêita mi abrasará depôis.» Vêdis
aí a cronolojía dus jéstus. Éra só ezecutá-la; máis aínda ci êu
conhesêsi u têcstu, as atitúdis di Capitú érãu agóra tãu retraídas, ci
nãu sêi si nãu continuaría parádu. Fôi éla, entretãntu, ci mi tirôu
dacéla situasãu.




\chapt{XXXVII}{A áuma é xêia di mistérius}

--- Pádri Cabráu istáva isperãndu a múitu têmpu?

--- Ôji nãu dêi lisãu; tívi férias.

Isplicêi-lhi u motívu das férias. Contêi-lhi tambên ci u Pádri Cabráu
falára da mínha entráda nu semináriu, apoiãndu a rezolusãu di mínha mãi,
i dísi dêli côizas fêias i dúras. Capitú refletíu augún têmpu, i acabôu
perguntãndu-mi si podía ir cumprimentár u pádri, a tárdi, in mínha cáza.

--- Pódi, máis pra ce?

--- Papái naturáu-mênti a di cerêr ir tambên, máis é melhór ci êli va a
cáza du pádri, é máis bunítu. Êu nãu, ci ja sôu mêia môsa, concluíu
ríndu.

U rízu animôu-mi. As palávras paresíãu ser úma trósa consígu mêzma, úma
vêis ci, dêzdi manhã, éra mulhér, cômu êu éra ómen. Axêi-lhi grása, i,
pra dizêr túdu, cis provár-lhi ci éra môsa intêira. Pegêi-lhi
lévi-mênti na mãu dirêita, depôis na iscêrda, i ficêi asín pazmádu i
trêmulu. Éra a idéia con mãus. Cis puxár as di Capitú, pra obrigá-la a
vir atráis délas, máis aínda agóra a asãu nãu respondêu a intensãu.
Contúdu, axêi-mi fórti i atrevídu. Nãu imitáva ningên; nãu vivía con
rapázis, ci mi insinásen anedótas di amôr. Nãu conhesía a violasãu di
Lucrésia. Dus romãnus apênas sabía ci falávãu pêla artínha du Pádri
Perêira i érãu patrísius di Pônsiu Pilátus. Nãu négu ci u fináu du
pentiádu da manhã éra un grãndi pásu nu camínhu da movimentasãu amoróza,
máis u jéstu di entãu fôi jústa-mênti u contráriu dêsti. Di manhã, éla
derreôu a cabêsa, agóra fujía-mi; nen é só nísu ci us lãnsis diferíãu;
in ôutru pôntu, paresêndu avêr repetisãu, ôuvi contrásti.

Pênsu ci ameasêi puxá-la a min. Nãu júru, comesáva a istár tãu
auvorosádu, ci nãu púdi ter tôda a consiênsia dus mêus átus; máis
conclúu ci sin, purcê éla recuôu i cis tirár as mãus das mínhas; depôis,
tauvêis pur nãu podêr recuár máis, colocôu un dus péis adiãnti i u
ôutru atráis, i fujíu con u bústu. Fôi êsti jéstu ci mi obrigôu a
retêr-lhi as mãus con fôrsa. U bústu afináu cansôu i sedêu, máis a
cabêsa nãu cis sedêr tambên, i caída pra tráis, inutilizáva tôdus us
mêus isfórsus, purcê êu ja fazía isfórsus, leitôr amígu. Nãu conhesêndu
a lisãu du \emph{Cãnticu}, nãu mi acudíu istendêr a mãu iscêrda pur
báixu da cabêsa déla; demáis, êsti jéstu supõi un acôrdu di vontádis, i
Capitú, ci mi rezistía agóra, aproveitaría u jéstu pra arrancár-si a
ôutra mãu i fujír-mi intêira-mênti. Ficãmus nacéla lúta, sen istrépitu,
purcê apezár du atáci i da defêza, nãu perdíamus a cautéla nesesária
pra nãu sêrmus ouvídus la di dêntru; a áuma é xêia di mistérius. Agóra
sêi ci a puxáva; a cabêsa continuôu a recuár; até ci cansôu; máis entãu
fôi a vêis da bôca. A bôca di Capitú inisiôu un movimêntu invérsu,
relatíva-mênti a mínha, índu pra un ládu, cuãndu êu a buscáva du ládu
opôstu. Nacêli dizincôntru istivémus, sen ci ouzási un pôucu máis, i
bastaría un pôucu máis...

Nístu ouvímus batêr a pórta i falár nu corredôr. Éra u pái di Capitú,
ci voutáva da repartisãu un pôucu máis sêdu, cômu uzáva as vêzis. «Ábri,
Nanáta! Capitú, ábri!» Aparênti-mênti éra u mêzmu lãnsi da manhã,
cuãndu a mãi dêu conôscu, máis só aparênti-mênti; in verdádi, éra ôutru.
Considerêi ci di manhã túdu istáva acabádu, i u pásu di D.~Fortunáta
fôi un avízu pra ci nus compuzésemus. Agóra lutávamus con as mãus
prêzas, i náda istáva sicér comesádu.

Ouvímus u ferrôlhu da pórta ci dáva pra u corredôr intérnu; éra a mãi
ci abría. Êu, úma vêis ci confésu túdu, díigu ací ci nãu tívi têmpu di
soutár as mãus da mínha amíga; pensêi nísu, xegêi a tentá-lu, máis
Capitú, ãntis ci u pái acabási di entrár, fêis un jéstu inesperádu,
pouzôu a bôca na mínha bôca, i dêu di vontádi u ci istáva a recuzár a
fôrsa. Repítu, a áuma é xêia di mistérius.




\chapt{XXXVIII}{Ci sústu, mêu Dêus!}

Cuãndu Pádua, víndu pêlu interiôr, entrôu na sála di vizítas, Capitú,
in pé, di cóstas pra min, inclináda sôbri a costúra, cômu a recolhê-la,
perguntáva in vóis áuta:

--- Máis, Bentínhu, ci é protonotáriu apostólicu?

--- Óra, vívãu! isclamôu u pái.

--- Ci sústu, mêu Dêus!

Agóra é ci u lãnsi é u mêzmu; máis si côntu ací, táis cuáis, us dôis
lãnsis di a cuarênta ãnus, é pra mostrár ci Capitú nãu si domináva só
in prezênsa da mãi; u pái nãu lhi metêu máis mêdu. Nu mêiu di úma
situasãu ci mi atáva a língua, uzáva da palávra con a maiór injenuidádi
dêsti múndu. A mínha persuazãu é ci u corasãu nãu lhi batía nen máis
nen mênus. Alegôu sústu, i dêu a cára un ar mêiu enfiádu; máis êu, ci
sabía túdu, vi ci éra mentíra i ficêi con invéja. Fôi lógu falár áu pái,
ci apertôu a mínha mãu, i cis sabêr pur ci a fílha faláva in
protonotáriu apostólicu. Capitú repetíu-lhi u ci ouvíra di min, i
opinôu lógu ci u pái devía ir cumprimentár u pádri in cáza dêli; éla
iría a mínha. I colijíndu us petrêxus da costúra, enfiôu pêlu corredôr,
bradãndu infãntiu-mênti:

--- Mamãi, jantár, papái xegôu!




\chapt{XXXIX}{A vocasãu}

Pádri Cabráu istáva nacéla primêira óra das ônras in ci as mínimas
congratulasõis válen pur ódis. Têmpu xêga in ci us diginificádus
resében us louvôris cômu un tribútu uzuáu, cára mórta, sen
agradesimêntus. U auvorôsu da primêira óra é melhór; êsi istádu da áuma
ci ve na inclinasãu du arbústu, tocádu du vêntu, un parabên da flóra
universáu, tráis sensasõis máis íntimas i fínas ci cuaucér ôutru.
Cabráu ouvíu as palávras di Capitú con infinítu prazêr.

--- Obrigádu, Capitú, múitu obrigádu; istímu ci vosê gósti tambên.
Papái istá bon? I mamãi? A vosê nãu si pergúnta; ésa cára é mêzmu di
cen vêndi saúdi. I cômu vãmus di rézas?

A tôdas as pergúntas, Capitú ía respondêndu prônta-mênti i ben. Trazía
un vestidínhu melhór i us sapátus di saír. Nãu entrôu con a
familiaridádi du costúmi, detêvi-si un instãnti a pórta da sála, ãntis
di ir beijár a mãu a mínha mãi i áu pádri. Cômu dési a êsti, dúas vêzis
in síncu minútus, u títulu di protonotáriu, Jozé Días, pra si disforrár
da concorrênsia, fêis un picênu discúrsu in ônra «áu corasãu paternáu i
augustísimu di Píu IX.»

--- Vosê é un grãndi \emph{próza}, dísi tíu Cózmi, cuãndu êli acabôu.
Jozé Días sorríu sen vexãmi. Pádri Cabráu confirmôu us louvôris du
agregádu, sen us sêus superlatívus; áu ci êsti acresentôu ci u Cardiáu
Mastái evidênti-mênti fôra talhádu pra a tiára dêzdi u prinsípiu dus
têmpus. I, piscãndu-mi u ôlhu, concluíu:

--- A vocasãu é túdu. U istádu ecleziásticu é perfeitísimu, contãntu ci
u saserdóti vênha ja distinádu du bêrsu. Nãu avêndu vocasãu, fálu di
vocasãu sinséra i reáu, un jóven pódi múitu ben istudár as lêtras
umãnas, ci tambên sãu úteis i onrádas.

Pádri Cabráu retorcía:

--- A vocasãu é múitu, máis u podêr di Dêus é soberãnu. Un ómen pódi
nãu ter góstu a Igrêja i até persegí-la, i un día a vóis di Dêus lhi
fála, i êli sái apóstolu; vêja S.~Páulu.

--- Nãu contêstu, máis u ci êu díigu é ôutra côiza. U ci êu díigu é ci
si pódi múitu ben servír a Dêus sen ser pádri, ca fóra; pódi-si ôu nãu
si pódi?

--- Pódi-si.

--- Pôis entãu! isclamôu Jozé Días triunfáu-mênti, olhãndu in vóouta di
si. Sen vocasãu é ci nãu a bon pádri, i in cuaucér profisãu liberáu si
sérvi a Dêus, cômu tôdus devêmus.

--- Perfêita-mênti, máis vocasãu nãu é só du bêrsu ci si tráis.

--- Ómen, é a melhór.

--- Un môsu sen góstu nenhún a vída ecleziástica pódi acabár pur ser
múitu bon pádri; túdu é ci Dêus u determíni. Nãu mi céru dar pur modêlu,
máis ací istôu êu ci nasí con a vocasãu da medisína; mêu padrínhu, ci
éra coadijutôr di Sãnta Ríta, teimôu con mêu pái pra ci mi metêsi nu
semináriu; mêu pái sedêu. Pôis, senhôr, tomêi táu góstu áus istúdus i a
companhía dus pádris, ci acabêi ordenãndu-mi. Máis, supônha ci nãu
acontesía asín, i ci êu nãu mudáva di vocasãu, u ci é ci acontesía?
Tínha istudádu nu semináriu augúmas matérias ci é bon sabêr, i sãu
sêmpri melhór insinádas nacélas cázas.

Príma Justína intervêiu:

--- Cômu? Entãu pódi-si entrár pra u semináriu i nãu saír pádri?

Pádri Cabráu respondêu ci sin, ci si podía, i, voutãndu-si pra min,
falôu da mínha vocasãu, ci éra manifésta; us mêus brincêdus fôrãu
sêmpri di igrêja, i êu adoráva us ofísius divínus. A próva nãu prováva;
tôdas as criãnsas du mêu têmpu érãu devótas. Cabráu acresentôu ci u
reitôr di S.~Jozé, a cen contára úutima-mênti a promésa di mínha mãi,
tínha u mêu nasimêntu pur milágri; êli éra da mêzma opiniãu. Capitú,
cozída as sáias di mínha mãi, nãu atendía áus ólhus ansiózus ci êu lhi
mandáva; tambên nãu paresía iscutár a conversasãu sôbri u semináriu i
súas consecuênsias, i, aliás, decorôu u prinsipáu, cômu vin a sabêr
depôis. Dúas vêzis fúi a janéla, isperãndu ci éla fôsi tambên, i
ficásemus a vontádi, sozínhus, até acabár u múndu, si acabási, máis
Capitú nãu mi aparesêu. Nãu deixôu mínha mãi, senãu pra ir embóra. Érãu
ávi-marias, dispedíu-si.

--- Vái con éla, Bentínhu, dísi mínha mãi.

--- Nãu presíza, nãu, D.~Glória, acudíu éla ríndu, êu sêi u camínhu.
Adêus, Sr.~protonotáriu...

--- Adêus, Capitú.

Têndu dádu un pásu nu sentídu di atravesár a sála, é cláru ci u mêu
devêr, u mêu góstu, tôdus us impúusus da idádi i da ocaziãu érãu
atravesá-la di tôdu, segír a vizínha corredôr fóra, desêr a xácara,
entrár nu cintáu, dar-lhi tersêiru bêiju, i dispedír-mi. Nãu mi
importôu a recúza, ci cuidêi simuláda, i enfiêi pêlu corredôr; máis,
Capitú ci ía deprésa, istacôu i fêiz-mi sináu ci voutási. Nãu obedesí;
xegêi-mi a éla.

--- Nãu vênha, nãu; amanhã falarêmus.

--- Máis êu cería dizêr a vosê...

--- Amanhã.

--- Iscúta!

--- Fíca!

Faláva baixínhu; pegôu-mi na mãu, i pôis u dêdu na bôca. Úma prêta, ci
vêiu di dêntru asendêr u lampiãu du corredôr, vêndu-nus nacéla atitúdi,
cuázi as iscúras, ríu di simpatía i murmurôu, in ton ci ouvísemus,
augúma côiza ci nãu entendí ben nen máu. Capitú segredôu-mi ci a
iscráva disconfiára, i ía tauvêis contár as ôutras. Nóva-mênti mi
intimôu ci ficási, i retirôu-si; êu deixêi-mi istár parádu, pregádu,
agarrádu áu xãu.




\chapt{XL}{Úma égua}

Ficãndu só, refletí augún têmpu, i tívi úma fantazía. Ja conhesêis as
mínhas fantazías. Contêi-vus a da vizíta imperiáu; dísi-vus a désta
cáza du Enjênhu Nôvu, reproduzíndu a di Máta-caválus... A imajinasãu
fôi a companhêira di tôda a mínha ezistênsia, víva, rápida, inciéta,
augúma vêis tímida i amíga di empacár, as máis délas capáis di engolír
campãnhas i campãnhas, corrêndu. Crêiu avêr lídu in Tásitu ci as éguas
ibéras consebíãu pêlu vêntu; si nãu fôi nêli, fôi nôutru autôr antígu,
ci entendêu guardár ésa crendísi nus sêus lívrus. Nêsti particulár, a
mínha imajinasãu éra úma grãndi égua ibéra; a menór bríza lhi dáva un
pôtru, ci saía lógu caválu di Alexãndri; máis deixêmus metáforas
atrevídas i impróprias dus mêus cínzi ãnus. Digãmus u cázu
símpliz-mênti. A fantazía dacéla óra fôi confesár a mínha mãi us mêus
amôris pra lhi dizêr ci nãu tínha vocasãu ecleziástica. A convérsa
sôbri vocasãu tornáva-mi agóra tôda intêira, i, áu pásu ci mi asustáva,
abría-mi úma pórta di saída. «Sin, é ístu, pensêi; vôu dizêr a mamãi ci
nãu tênhu vocasãu, i confésu u nósu namôru; si éla duvidár, côntu-lhi u
ci si pasôu ôutru día, u pentiádu i u réstu...»




\chapt{XLI}{A audiênsia secréta}

U réstu fêiz-mi ficár máis augún têmpu, nu corredôr, pensãndu. Vi
entrár u Doutôr Joãu da Cósta, i preparôu-si lógu u voutarêti du
costúmi. Mínha mãi saíu da sála, i, dãndu comígu, perguntôu si
acompanhára Capitú.

--- Nãu, senhóra, éla fôi só.

I cuázi investíndu pra éla:

--- Mamãi, êu cería dizêr-lhi úma côiza.

--- Ci é?

Tôda asustáda, cis sabêr u ci é ci mi doía, si a cabêsa, si u pêitu, si
u istômagu, i apaupáva-mi a tésta pra ver si tínha fébri.

--- Nãu tênhu náda, nãu, senhóra.

--- Máis entãu ci é?

--- É úma côiza, mamãi... Máis, iscúti, ólhi, é melhór depôis du xa;
lógu... Nãu é náda máu; mamãi asústa-si pur túdu; nãu é côiza di
cuidádu.

--- Nãu é moléstia?

--- Nãu, senhóra.

--- É, ísu é vóouta di constipasãu. Disfársas pra nãu tomár suadôuru,
máis tu istás constipádu; conhési-si pêla vóis.

Tentêi rir, pra mostrár ci nãu tínha náda. Nen pur ísu permitíu adiár a
confidênsia, pegôu in min, levôu-mi áu cuártu déla, asendêu véla, i
ordenôu-mi ci lhi disési túdu. Entãu êu perguntêi-lhi, pra prinsipiár,
cuãndu é ci ía pra u semináriu.

--- Agóra só pra u ãnu, depôis das férias.

--- Vôu... pra ficár?

--- Cômu ficár?

--- Nãu vóutu pra cáza?

--- Vóutas áus sábadus i pêlas férias; é melhór. Cuãndu ti ordenáris
pádri, vens morár comígu.

Enxugêi us ólhus i u narís. Éla afagôu-mi, depôis cis repreendêr-mi,
máis crêiu ci a vóis lhi tremía, i paresêu-mi ci tínha us ólhus úmidus.
Dísi-lhi ci tambên sentía a nósa separasãu. Negôu ci fôsi separasãu;
éra só augúma auzênsia, pur cáuza dus istúdus; só us primêirus días. In
pôucu têmpu êu mi acostumaría áus companhêirus i áus méstris, i
acabaría gostãndu di vivêr con êlis.

--- Êu só góstu di mamãi.

Nãu ôuvi cáuculu nésta palávra, máis istimêi dizê-la, pur fazêr crer ci
éla éra a mínha única afeisãu; dizviáva as suspêitas di síma di Capitú.
Cuãntas intensõis visiózas a asín ci embárcãu, a mêiu camínhu, núma
frázi inosênti i púra! Xêga a fazêr suspeitár ci a mentíra é, múita
vêis, tãu involuntária cômu a transpirasãu. Pur ôutru ládu, leitôr
amígu, nóta ci êu cería dizviár as suspêitas di síma di Capitú, cuãndu
avía xamádu mínha mãi jústa-mênti pra confirmá-las; máis as
contradisõis sãu dêsti múndu. A verdádi é ci mínha mãi éra cãndida cômu
a primêira auróra, anteriôr áu primêiru pecádu; nen pur símplis
intuisãu éra capáis di deduzír úma côiza di ôutra, ístu é, nãu
concluiría da mínha repentína opozisãu ci êu andási in segredínhus con
Capitú, cômu lhi diséra Jozé Días. Calôu-si durãnti augúns instãntis;
depôis replicôu-mi sen impozisãu nen autoridádi, u ci mi vêiu animãndu
a rezistênsia. Daí u falár-lhi na vocasãu ci si discutíra nacéla tárdi,
i ci êu confesêi nãu sentír in min.

--- Máis tu gostávas tãntu di ser pádri, dísi éla; nãu ti lêmbras ci
até pedías pra ir ver saír us seminarístas di S.~Jozé, con as súas
batínas? In cáza, cuãndu Jozé Días ti xamáva Reverendísimu, tu rías con
tãntu góstu! Cômu é ci agóra...? Nãu crêiu, nãu, Bentínhu. I depôis...
Vocasãu? Máis a vocasãu ven con u costúmi, continuôu repetíndu as
reflecsõis ci ouvíra áu mêu profesôr di latín.

Cômu êu buscási contestá-la, repreendêu-mi sen asperêza, máis con
augúma fôrsa, i êu tornêi áu fílhu subimísu ci éra. Depôis, aínda falôu
grávi-mênti i lônga-mênti sôbri a promésa ci fizéra; nãu mi dísi as
sircunstãnsias, nen a ocaziãu, nen us motívus déla, côizas ci só vin a
sabêr máis tárdi. Afirmôu u prinsipáu, ístu é, ci a avía di cumprír, in
pagamêntu a Dêus.

--- Nósu Senhôr mi acudíu, sauvãndu a túa ezistênsia, nãu lhi êi di
mentír nen fautár, Bentínhu; sãu côizas ci nãu si fázen sen pecádu, i
Dêus ci é grãndi i poderôzu, nãu mi deixaría asín, nãu, Bentínhu; êu
sêi ci sería castigáda i ben castigáda. Ser pádri é bon i sãntu; vosê
conhési múitus, cômu u Pádri Cabráu, ci vívi tãu felís con a irmã; un
tíu mêu tambên fôi pádri, i iscapôu di ser bíspu, dízen... Dêixa di
mãnha, Bentínhu.

Crêiu ci us ólhus ci lhi deitêi fôrãu tãu ceixózus ci éla emendôu lógu
a palávra; mãnha, nãu, nãu podía ser mãnha, sabía múitu ben ci êu éra
amígu déla, i nãu sería capáis di finjír un sentimêntu ci nãu tivési.
Molêza é u ci cería dizêr, ci mi deixási di molêza, ci mi fizési ómen i
obedesêsi áu ci cumpría, in benefísiu déla i pra ben da mínha áuma.
Tôdas ésas côizas i ôutras fôrãu dítas un pôucu atropeláda-mênti, i a
vóis nãu lhi saía clára, máis veláda i izganáda. Vi ci a emosãu déla
éra ôutra vêis grãndi, máis nãu recuáva dus sêus propózitus, i
aventurêi-mi a perguntár-lhi:

--- I si mamãi pedísi a Dêus ci a dispensási da promésa?

--- Nãu, nãu pésu. Istás tôntu, Bentínhu? I cômu avía di sabêr ci Dêus
mi dispensáva?

--- Tauvêis in sônhu; êu sônhu as vêzis con ãnjus i sãntus.

--- Tambên êu, mêu fílhu; máis é inútiu... Vãmus, é tárdi; vãmus pra a
sála. Istá entendídu: nu primêiru ôu nu segúndu mêis du ãnu ci ven,
irás pra u semináriu. U ci êu céru é ci sáibas ben us lívrus ci istás
istudãndu; é bunítu, nãu só pra ti, cômu pra u Pádri Cabráu. Nu
semináriu a interêsi in conhesêr-ti, purcê u Pádri Cabráu fála di ti
con entuziázmu.

Caminhôu pra a pórta, saímus ãmbus. Ãntis di saír, voutôu-si pra min, i
cuázi a vi sautár-mi áu cólu i dizêr-mi ci nãu sería pádri. Êsti éra ja
u sêu dezêju íntimu, a proporsãu ci si aproximáva u têmpu. Cizéra un
módu di pagár a dívida contraída, ôutra moéda, ci valêsi tãntu ôu máis,
i nãu axáva nenhúma.




\chapt{XLII}{Capitú refletíndu}

Nu día segínti fúi a cáza vizínha, lógu ci púdi. Capitú dispedía-si di
dúas amígas ci tínhãu ídu vizitá-la, Páula i Sãnxa, companhêiras di
coléjiu, acéla di cínzi, ésta di dizeséti ãnus, a primêira fílha di un
médicu, a segúnda di un comersiãnti di obijétus americãnus. Istáva
abatída, trazía un lênsu atádu na cabêsa; a mãi contôu-mi ci fôra esésu
di leitúra na véspera, ãntis i depôis du xa, na sála i na cãma, até
múitu depôis da mêia-nôiti, i con lamparína...

--- Si êu asendêsi véla, mamãi zangáva-si. Ja istôu bôa.

I cômu dizatási u lênsu, a mãi dísi-lhi tímida-mênti ci éra melhór
atá-lu, máis Capitú respondêu ci nãu éra presízu, istáva bôa.

Ficãmus sóis na sála; Capitú confirmôu a narrasãu da mãi, acresentãndu
ci pasára máu pur cáuza du ci ouvíra in mínha cáza. Tambên êu lhi
contêi u ci si déra comígu, a entrevísta con mínha mãi, as mínhas
súplicas, as lágrimas déla, i pur fin as úutimas respóstas desizívas:
dêntru di dôis ôu trêis mêzis iría pra u semináriu. Ci faríamus agóra?
Capitú ouvía-mi con atensãu sôfrega, depôis sombría; cuãndu acabêi,
respiráva a cústu, cômu préstis a istalár di cólera, máis contêvi-si.

A tãntu têmpu ci ístu susedêu ci nãu pósu dizêr con segurãnsa si xorôu
devéras, ôu si só-mênti enxugôu us ólhus; cuídu ci us enxugôu só-mênti.
Vêndu-lhi u jéstu, pegêi-lhi na mãu pra animá-la, máis tambên êu
presizáva ser animádu. Caímus nu canapé, i ficãmus a olhár pra u ar.
Míntu; éla olháva pra u xãu. Fis u mêzmu, lógu ci a vi asín... Máis êu
crêiu ci Capitú olháva pra dêntru di si mêzma, encuãntu ci êu fitáva
devéras u xãu, u roídu das fêndas, dúas môscas andãndu i un pé di
cadêira lascádu. Éra pôucu, máis distraía-mi da aflisãu. Cuãndu tornêi
a olhár pra Capitú, vi ci nãu si mexía, i ficêi con táu mêdu ci a
sacudí brãnda-mênti. Capitú tornôu ca pra fóra i pedíu-mi ci ôutra vêis
lhi contási u ci si pasára con mínha mãi. Satisfí-la, atenuãndu u
têcstu désta vêis, pra nãu amofiná-la. Nãu mi xãmis disimuládu, xãma-mi
compasívu; é sértu ci reseáva perdêr Capitú, si lhi morrêsen as
isperãnsas tôdas, máis doía-mi ve-la padesêr. Agóra, a verdádi úutima,
a verdádi das verdádis, é ci ja mi arrependía di avêr faládu a mínha
mãi, ãntis di cuaucér trabálhu efetívu pur párti di Jozé Días;
ezaminãndu ben, nãu ciséra ter ouvídu un dizingãnu ci êu reputáva sértu,
aínda ci demorádu. Capitú refletía, refletía, refletía...




\chapt{XLIII}{Vosê ten mêdu?}

Di repênti, sesãndu a reflecsãu, fitôu in min us ólhus di resáca, i
perguntôu-mi si tínha mêdu.

--- Mêdu?

--- Sin, pergúntu si vosê ten mêdu.

--- Mêdu di ce?

--- Mêdu di apanhár, di ser prêzu, di brigár, di andár, di trabalhár...

Nãu entendí. Si éla mi ten dítu símpliz-mênti: «Vãmus embóra!» pódi ser
ci êu obedesêsi ôu nãu; in tôdu cázu, entendería. Máis acéla pergúnta
asín, vága i sôuta, nãu púdi atinár u ci éra.

--- Máis... nãu entêndu. Di apanhár?

--- Sin.

--- Apanhár di cen? Cen é ci mi da pancáda?

Capitú fêis un jéstu di impasiênsia. Us ólhus di resáca nãu si mexíãu i
paresíãu cresêr. Sen sabêr di min, i, nãu cerêndu interrogá-la
nóva-mênti, entrêi a cojitár dôndi mi viríãu pancádas, i purcê, i
tambên purcê é ci sería prêzu, i cen é ci mi avía di prendêr. Válha-mi
Dêus! vi di imajinasãu u aujúbi, úma cáza iscúra i infécita. Tambên vi
a prezigãnga, u cuartéu dus Barbônus i a Cáza di Corresãu. Tôdas ésas
bélas instituisõis sosiáis mi envolvíãu nu sêu mistériu, sen ci us
ólhus di resáca di Capitú deixásen di cresêr pra min, a táu pôntu ci as
fizérãu iscesêr di tôdu. U êrru di Capitú fôi nãu deixá-lus cresêr
infiníta-mênti, ãntis diminuír até as dimensõis normáis, i dar-lhis u
movimêntu du costúmi. Capitú tornôu áu ci éra, dísi-mi ci istáva
brincãndu, nãu presizáva aflijír-mi, i, con un jéstu xêiu di grása,
batêu-mi na cára, sorríndu, i dísi:

--- Medrôzu!

--- Êu? Máis...

--- Nãu é náda, Bentínhu. Pôis cen é ci a di dar pancáda ôu prendêr
vosê? Discúupi, ci êu ôji istôu mêia malúca; céru brincár, i...

--- Nãu, Capitú; vosê nãu istá brincãndu; nésta ocaziãu, nenhún di nós
ten vontádi di brincár.

--- Ten razãu, fôi só malucísi; até lógu.

--- Cômu até lógu?

--- Istá-mi voutãndu a dor di cabêsa; vôu botár úma rodéla di limãu nas
fôntis.

Fêis u ci dísi, i atôu u lênsu ôutra vêis na tésta. In segída,
acompanhôu-mi áu cintáu pra si dispedír di min; máis, aínda aí nus
detivémus pur augúns minútus, sentádus sôbri a bórda du pôsu. Ventáva,
u séu istáva cobértu. Capitú falôu nóva-mênti da nósa separasãu, cômu
di un fátu sértu i definitívu, pur máis ci êu, reseôzu dísu mêzmu,
buscási agóra razõis pra animá-la. Capitú, cuãndu nãu faláva, riscáva
nu xãu, con un pedásu di tacuára, narízis i perfís. Dêzdi ci si metêra
a dezenhár, éra úma das súas diversõis; túdu lhi servía di papéu i
lápis. Cômu mi lembrásen us nósus nômis abértus pur éla nu múru, cis
fazêr u mêzmu nu xãu, i pedí-lhi a tacuára. Nãu mi ouvíu ôu nãu mi
atendêu.




\chapt{XLIV}{U primêiru fílhu}

--- De ca, dêixi iscrevêr úma côiza.

Capitú olhôu pra min, máis di un módu ci mi fêis lembrár a definisãu di
Jozé Días, oblícuu i disimuládu; levantôu u olhár, sen levantár us
ólhus. A vóis, un tãntu sumída, perguntôu-mi:

--- Díga-mi úma côiza, máis fáli verdádi, nãu céru disfársi; a di
respondêr con u corasãu na mãu.

--- Ci é? Díga.

--- Si vosê tivési di iscolhêr êntri min i súa mãi, a cen é ci iscolhía?

--- Êu?

Fêis-mi sináu ci sin.

--- Êu iscolhía... máis pra ci iscolhêr? Mamãi nãu é capáis di mi
perguntár ísu.

--- Pôis sin, máis êu pergúntu. Supônha vosê ci istá nu semináriu i
resébi a notísia di ci êu vôu morrêr...

--- Nãu díga ísu!

---... Ôu ci mi mátu di saudádis, si vosê nãu viér lógu, i súa mãi nãu
cisér ci vosê vênha, díga-mi, vosê ven?

--- Vênhu.

--- Côntra a órden di súa mãi?

--- Côntra a órden di mamãi.

--- Vosê dêixa semináriu, dêixa súa mãi, dêixa túdu, pra mi ver morrêr?

--- Nãu fáli in morrêr, Capitú!

Capitú têvi un rizínhu discorádu i incrédulu, i con a tacuára iscrevêu
úma palávra nu xãu, inclinêi-mi i li: \emph{mentirôzu}.

Éra tãu istrãnhu túdu acílu, ci nãu axêi respósta. Nãu atináva con a
razãu du iscrítu, cômu nãu atináva con a du faládu. Si mi acudísi alí
úma injúria grãndi ôu picêna, é posíveu ci a iscrevêsi tambên, con a
mêzma tacuára, máis nãu mi lembráva náda. Tínha a cabêsa vazía. Áu
mêzmu têmpu tomêi-mi di resêiu di ci auguên nus pudési ouvír ôu ver.
Cen, si éramus sóis? D.~Fortunáta xegára úma vêis a pórta da cáza, máis
entrôu lógu depôis. A solidãu éra compléta. Lêmbra-mi ci úmas
andorínhas pasárãu pur síma du cintáu i fôrãu pra us ládus du môrru di
Sãnta Terêza; ningên máis. Áu lônji, vózis vágas i confúzas, na rúa un
tropéu di bêstas, du ládu da cáza u xiureár dus pasarínhus du Pádua.
Náda máis, ôu só-mênti êsti fenômenu curiôzu, ci u nômi iscrítu pur éla,
nãu só mi ispiáva du xãu con jéstu iscarnínhu, máis até mi paresêu ci
repercutía nu ar. Tívi entãu úma idéia ruín; dísi-lhi ci, afináu di
côntas, a vída di pádri nãu éra ma, i êu podía aseitá-la sen grãndi
pêna. Cômu disfôrsu, éra pueríu; máis êu sentía a secréta isperãnsa di
ve-la atirár-si a min laváda in lágrimas. Capitú limitôu-si a arregalár
múitu us ólhus, i acabôu pur dizêr:

--- Pádri é bon, nãu a dúvida; melhór ci pádri só cônegu, pur cáuza das
mêias rôxas. U rôxu é cor múitu buníta. Pensãndu ben, é melhór cônegu.

--- Máis nãu si pódi ser cônegu sen ser primêira-mênti pádri, dísi-lhi
êu mordêndu us bêisus.

--- Bên; comêsi pêlas mêias prêtas, depôis virãu as rôxas. U ci êu nãu
céru perdêr é a súa mísa nóva; avízi-mi a têmpu pra fazêr un vestídu a
móda, sáia balãu i babádus grãndis... Máis tauvêis nêsi têmpu a móda
sêja ôutra. A igrêja a di ser grãndi, Cármu ôu S.~Fransíscu.

--- Ôu Candelária.

--- Candelária tambên. Cuaucér sérvi, contãntu ci êu ôusa a mísa nóva.
Êi di fazêr un figurãu. Múita jênti a di perguntár: «Cen é acéla môsa
fasêira ci alí istá con un vestídu tãu bunítu?» «Acéla é D.~Capitolína,
úma môsa ci morôu na Rúa di Máta-caválus...»

--- Ci morôu? Vosê vái mudár-si?

--- Cen sábi ôndi é ci a di morár amanhã? dísi éla con un ton lévi di
melancolía; máis, tornãndu lógu áu sarcázmu: I vosê nu autár, metídu na
áuva, con a cápa di ôuru pur síma, cantãndu... \emph{Pater noster}...

A! cômu êu síntu nãu ser un poéta romãnticu pra dizêr ci ístu éra un
duélu di ironías! Contaría us mêus bótis i us déla, a grása di un i a
prontidãu di ôutru, i u sãngi corrêndu, i u furôr na áuma, até áu mêu
góupi fináu ci fôi êsti:

--- Pôis sin, Capitú, vosê ouvirá a mínha mísa nóva, máis con úma
condisãu.

Áu ci éla respondêu:

--- Vósa Reverendísima pódi falár.

--- Prométi úma côiza?

--- Ci é?

--- Díga si prométi.

--- Nãu sabêndu u ci é, nãu promêtu.

--- A falár verdádi sãu dúas côizas, continuêi êu, pur avêr-mi acudídu
ôutra idéia.

--- Dúas? Díga cuáis sãu.

--- A primêira é ci só si a di confesár comígu, pra êu lhi dar a
penitênsia i a absolvisãu. A segúnda é ci...

--- A primêira istá prometída, dísi éla vêndu-mi ezitár, i acresentôu
ci isperáva a segúnda.

Palávra ci mi custôu, i ãntis nãu mi xegási a saír da bôca; nãu ouviría
u ci ouví, i nãu iscrevería ací úma côiza ci vái tauvêis axár
incrédulus.

--- A segúnda... sin... é ci... Prométi-mi ci sêja êu u pádri ci cázi
vosê?

--- Ci mi cázi? dísi éla un tãntu comovída.

Lógu depôis fêis discaír us lábius, i abanôu a cabêsa.

--- Nãu, Bentínhu, dísi, sería isperár múitu têmpu; vosê nãu vái ser
pádri ja amanhã, léva múitus ãnus... Ólhi, promêtu ôutra côiza; promêtu
ci a di batizár u mêu primêiru fílhu.




\chapt{XLV}{Abãni a cabêsa, leitôr}

Abãni a cabêsa leitôr; fása tôdus us jéstus di incredulidádi. Xêgi a
deitár fóra êsti lívru, si u tédiu ja u nãu obrigôu a ísu ãntis; túdu é
posíveu. Máis, si u nãu fêis ãntis i só agóra, fíu ci tórni a pegár du
lívru i ci u ábra na mêzma pájina, sen crer pur ísu na verasidádi du
autôr. Todavía, nãu a náda máis ezátu. Fôi asín mêzmu ci Capitú falôu,
con táis palávras i manêiras. Falôu du primêiru fílhu, cômu si fôsi a
primêira bonéca.

Cuãntu áu mêu ispãntu, si tambên fôi grãndi, vêiu di mistúra con úma
sensasãu iscizíta. Percorrêu-mi un flúidu. Acéla ameása di un primêiru
fílhu, u primêiru fílhu di Capitú, u cazamêntu déla con ôutru, portãntu,
a separasãu absolúta, a pêrda, a anicilasãu, túdu ísu produzía un táu
efêitu, ci nãu axêi palávra nen jéstu; ficêi istúpidu. Capitú sorría;
êu vía u primêiru fílhu brincãndu nu xãu...




\chapt{XLVI}{As pázis}

As pázis fizérãu-si cômu a gérra, deprésa. Buscási êu nêsti lívru a
mínha glória, êu diría ci as negosiasõis partirãu di min; máis nãu, fôi
éla ci as inisiôu. Augúns instãntis depôis, cômu êu istivési cabizbáixu,
éla abaixôu tambên a cabêsa, máis voutãndu us ólhus pra síma a fin di
ver us mêus. Fiz-mi di rogádu; depôis cis levantár-mi pra ir embóra,
máis nen mi levantêi, nen sêi si iría. Capitú fitôu-mi uns ólhus tãu
térnus, i a pozisãu us fazía tãu súplisis, ci mi deixêi ficár,
pasêi-lhi u brásu pêla sintúura, éla pegôu-mi na pônta dus dêdus, i...

Ôutra vêis D.~Fortunáta aparesêu a pórta da cáza; nãu sêi pra ci, si
nen mi deixôu têmpu di puxár u brásu; dizaparesêu lógu. Podía ser un
símplis discárgu di consiênsia, úma serimônia, cômu as rézas di
obrigasãu, sen devosãu, ci si dízen di tropéu; a nãu ser ci fôsi pra
sertificár áus próprius ólhus a realidádi ci u corasãu lhi dizía...

Fôsi u ci fôsi, u mêu brásu continuôu a apertár a sintúura da fílha, i
fôi asín ci nus pasificãmus. U bunítu é ci cáda un di nós cería agóra
as cúupas pra si, i pedíamus resíproca-mênti perdãu. Capitú alegáva a
insônia, a dor di cabêsa, u abatimêntu du ispíritu, i fínau-mênti «us
sêus calúndus.» Êu, ci éra múitu xorãu pur êsi têmpu, sentía us ólhus
molhádus... Éra amôr púru, éra efêitu dus padesimêntus da amigínha, éra
a ternúra da reconsiliasãu.




\chapt{XLVII}{ «A senhóra saíu»}

--- Istá bon, acabôu, dísi êu fínau-mênti; máis, isplíci-mi só úma
côiza, pur ci é ci vosê mi perguntôu si êu tínha mêdu di apanhár?

--- Nãu fôi pur náda, respondêu Capitú, depôis di augúma ezitasãu...
Pra ci bulír nísu?

--- Díga sêmpri. Fôi pur cáuza du semináriu?

--- Fôi; ouví dizêr ci la dãu pancáda... Nãu? Êu tambên nãu crêiu.

A isplicasãu agradôu-mi; nãu tínha ôutra. Si, cômu pênsu, Capitú nãu
dísi a verdádi, fôrsa é reconhesêr ci nãu podía dizê-la, i a mentíra é
désas criádas ci si dãu prêza in respondêr as vizítas ci «a senhóra
saíu», cuãndu a senhóra nãu cér falár a ningên. A nésa cumplisidádi un
góstu particulár; u pecádu in común iguála pur instãntis a condisãu das
pesôas, nãu contãndu u prazêr ci da a cára das vizítas enganádas, i as
cóstas con ci élas désen... A verdádi nãu saíu, ficôu in cáza, nu
corasãu di Capitú, coxilãndu u sêu arrependimêntu. I êu nãu desí trísti
nen zangádu; axêi a criáda galãnti, apetesíveu, melhór ci a ãma.

As andorínhas vínhãu agóra in sentídu contráriu, ôu nãu seríãu as
mêzmas. Nóis é ci éramus us mêzmus; alí ficãmus, somãndu as nósas
iluzõis, us nósus temôris, comesãndu ja a somár as nósas saudádis.




\chapt{XLVIII}{Juramêntu du pôsu}

--- Nãu! isclamêi di repênti.

--- Nãu ce?

Tínha avídu augúns minútus di silênsiu, durãnti us cuáis refletí múitu
i acabêi pur úma idéia; u ton da isclamasãu, porên, fôi tãu áutu ci
ispantôu a mínha vizínha.

--- Nãu a di ser asín, continuêi. Dízen ci nãu istãmus in idádi di
cazár, ci sômus criãnsas, criansólas; ja ouví dizêr criansólas. Bên;
máis dôis ôu trêis ãnus pásãu deprésa. Vosê júra úma côiza? Júra ci só
a di cazár comígu?

Capitú nãu ezitôu in jurár, i até lhi vi as fásis vermêlhas di prazêr.
Jurôu dúas vêzis i úma tersêira:

--- Aínda ci vosê cázi con ôutra, cumprirêi u mêu juramêntu, nãu
cazãndu núnca.

--- Ci êu cázi con ôutra?

--- Túdu pódi ser, Bentínhu. Vosê pódi axár ôutra môsa ci lhi cêira,
apaixonár-si pur éla i cazár. Cen sôu êu pra vosê lembrár-si di min
nésa ocaziãu?

--- Máis êu tambên júru! Jurú, Capitú, júru pur Dêus Nósu Senhôr ci só
mi cazarêi con vosê. Básta ístu?

--- Devía bastár, dísi éla; êu nãu mi atrêvu a pedír máis. Sin, vosê
júra... Máis jurêmus pur ôutru módu; jurêmus ci nus avêmus di cazár un
con ôutru, ája u ci ouvér.

Compreendêis a diferênsa; éra máis ci a eleisãu du cônjuji, éra a
afirmasãu du matrimôniu. A cabêsa da mínha amíga sabía pensár cláru i
deprésa. Reáu-mênti, a fórmula anteriôr éra limitáda, apênas iscluzíva.
Podíamus acabár souteirõis, cômu u Sóu i a Lúa, sen mentír áu juramêntu
du pôsu. Ésta fórmula éra melhór, i tínha a vantájen di mi fortalesêr u
corasãu côntra a investidúra ecleziástica. Jurãmus pêla segúnda fórmula,
i ficãmus tãu felízis ci tôdu resêiu di perígu dizaparesêu. Éramus
relijózus, tínhamus u Séu pur testemúnha. Êu nen ja temía u semináriu.

--- Si teimáren múitu, irêi; máis fásu di cônta ci é un coléjiu cuaucér;
nãu tómu órdens.

Capitú temía a nósa separasãu, máis acabôu aseitãndu êsti auvítri, ci
éra u melhór. Nãu aflijíamus mínha mãi, i u têmpu correría até u pôntu
in ci u cazamêntu pudési fazêr-si. Áu contráriu, cuaucér rezistênsia áu
semináriu confirmaría a denúnsia di Jozé Días. Ésta reflecsãu nãu fôi
mínha, máis déla.




\chapt{XLIX}{Úma véla áus sábadus}

Êis ací cômu, apóis tãntas cansêiras, tocávamus u pôrtu a ci nus
devíamus ter abrigádu lógu. Nãu nus sensúris, pilôtu di ma mórti, nãu
si navégãu corasõis cômu us ôutrus máris dêsti múndu. Istávamus
contêntis, entrãmus a falár du futúru. Êu prometía a mínha ispôza úma
vída sosegáda i béla, na rósa ôu fóra da sidádi. Viríamus ací úma vêis
pur ãnu. Si fôsi in arrabéldi, sería lônji, ôndi ningên nus fôsi
aborresêr. A cáza, na mínha opiniãu, nãu devía ser grãndi nen picêna,
un mêiu-têrmu; plantêi-lhi flôris, iscolhí móveis, úma séji i un
oratóriu. Sin, avíamus di ter un oratóriu bunítu, áutu, di jacarandá,
con a imájen di Nósa Senhóra da Conseisãu. Demorêi-mi máis nístu ci nu
réstu, in párti purcê éramus relijózus, in párti pra compensár a batína
ci êu ía deitár as urtígas; máis aínda restáva úma párti ci atribúu áu
intúitu secrétu i inconsiênti di capitár a protesãu du Séu. Avíamus di
asendêr úma véla áus sábadus...




\chapt{L}{Un mêiu-têrmu}

Mêzis depôis fúi pra u semináriu di S.~Jozé. Si êu pudési contár as
lágrimas ci xorêi na véspera i na manhã, somaría máis ci tôdas as
vertídas dêzdi Adãu i Éva. A nístu augúma ezajerasãu; máis é bon ser
enfáticu, úma ôu ôutra vêis, pra compensár êsti iscrúpulu di ezatidãu
ci mi aflijí. Entretãntu, si êu mi ativér só a lembrãnsa da sensasãu,
nãu fícu lônji da verdádi; áus cínzi ãnus, túdu é infinítu. Reáu-mênti,
pur máis preparádu ci istivési, padesí múitu. Mínha mãi tambên padesêu,
máis sofría con áuma i corasãu; demáis, u Pádri Cabráu axára un
mêiu-têrmu, isperimentár-mi a vocasãu; si, nu fin di dôis ãnus, êu nãu
revelási vocasãu ecleziástica, segiría ôutra carrêira.

--- As promésas déven ser cumprídas confórmi Dêus cér. Supônha ci Nósu
Senhôr néga dispozisãu a sêu fílhu, i ci u costúmi du semináriu nãu lhi
da u góstu ci mi consedêu a min, é ci a vontádi divína é ôutra. A
senhóra nãu podía por in sêu fílhu, ãntis di nasídu, úma vocasãu ci
Nósu Senhôr lhi recuzôu...

Éra úma consesãu du pádri. Dáva a mínha mãi un perdãu antesipádu,
fazêndu vir du credôr a relevasãu da dívida. Us ólhus déla brilhárãu,
máis a bôca dísi ci nãu. Jozé Días, nãu têndu aucansádu ir comígu pra a
Európa, agarrôu-si áu máis prócsimu, i apoiôu u «auvítri du Sr.~protonotáriu»;
só lhi paresía ci un ãnu éra bastãnti.

--- Istôu sértu, dísi êli, piscãndu-mi u ôlhu, ci dêntru di un ãnu a
vocasãu ecleziástica du nósu Bentínhu si manifésta clára i desizíva. A
di dar un pádri di mãu xêia. Tambên, si nãu viér in un ãnu...

I a min, máis tárdi, in particulár:

--- Va pur un ãnu; un ãnu pása deprésa. Si nãu sentír góstu nenhún, é
ci Dêus nãu cér, cômu dis u pádri, i nêsi cázu, mêu amigínhu, u melhór
remédiu é a Európa.

Capitú dêu-mi iguáu consêlhu, cuãndu mínha mãi lhi anunsiôu a mínha ída
definitíva pra u semináriu:

--- Mínha fílha, vosê vái perdêr u sêu companhêiru di criãnsa...

Fêis-lhi tãu ben êsti tratamêntu di \emph{fílha} (éra a primêira vêis
ci mínha mãi lhu dáva), ci nen têvi têmpu di ficár trísti; beijôu-lhi a
mãu, i dísi-lhi ci ja sabía dísu pur min mêzmu. In particulár animôu-mi
a suportár túdu con pasiênsia; nu fin di un ãnu as côizas istaríãu
mudádas, i un ãnu andáva deprésa. Nãu fôi aínda a nósa dispedída; ésta
fêis-si na véspera, pur un módu ci pédi capítulu ispesiáu. U ci
única-mênti díigu ací é ci, áu pásu ci nus prendíamus un áu ôutru, éla
ía prendêndu mínha mãi, fêis-si máis asídua i térna, vivía áu pé déla,
con us ólhus néla. Mínha mãi éra di naturáu simpáticu, i iguáu-mênti
sensíveu; tãntu si doía cômu si aprazía di cuaucér côiza. Entrôu a axár
in Capitú úma porsãu di grásas nóvas, di dótis fínus i rárus; dêu-lhi
un anéu dus sêus i augúmas galanterías. Nãu consentíu in fotografár-si,
cômu a picêna lhi pedía, pra lhi dar un retrátu; máis tínha úma
miniatúra, fêita áus vínti i síncu ãnus, i, depôis di augúmas ezitasõis,
rezouvêu dar-lha. Us ólhus di Capitú, cuãndu resebêu u mímu, nãu si
discréven; nãu érãu oblícuus, nen di resáca, érãu dirêitus, clárus,
lúsidus. Beijôu u retrátu con paixãu, mínha mãi fêiz-lhi a mêzma côiza
a éla. Túdu ístu mi lêmbra a nósa dispedída.




\chapt{LI}{Êntri lúis i fúscu}

Êntri lúis i fúscu, túdu a di ser brévi cômu êsi instãnti. Nen durôu
múitu a nósa dispedída, fôi u máis ci pôdi, in cáza déla, na sála di
vizítas, ãntis du asendêr das vélas; aí é ci nus dispedímus di úma vêis.
Jurãmus nóva-mênti ci avíamus di cazár un con ôutru, i nãu fôi só u
apêrtu di mãu ci selôu u contrátu, cômu nu cintáu, fôi a conjunsãu das
nósas bôcas amorózas... Tauvêis rísci ístu na impresãu, si até la nãu
pensár di ôutra manêira; si pensár, fíca. I dêzdi ja fíca, purcê, in
verdádi, é a nósa defêza. U ci u mandamêntu divínu cér é ci nãu jurêmus
\emph{in vãu} pêlu sãntu nômi di Dêus. Êu nãu ía mentír áu semináriu,
úma vêis ci leváva un contrátu fêitu nu própriu cartóriu du Séu. Cuãntu
áu sêlu, Dêus, cômu fêis as mãus límpas, asín fêis us lábius límpus, i
a malísia istá ãntis na túa cabêsa pervérsa ci na dacêli cazáu di
adolesêntis... Ó! mínha dôsi companhêira da meninísi, êu éra púru, i
púru ficêi, i púru entrêi na áula di S.~Jozé, a buscár di aparênsia a
investidúra saserdotáu, i ãntis déla a vocasãu. Máis a vocasãu éras tu,
a investidúra éras tu.




\chapt{LII}{U vélhu Pádua}

Ja agóra côntu tambên us adêuzis du vélhu Pádua. Lógu sêdu vêiu a nósa
cáza. Mínha mãi dísi-lhi ci fôsi falár-mi áu cuártu.

--- Da lisênsa? perguntôu metêndu a cabêsa pêla pórta.

Fúi apertár-lhi a mãu; êli abrasôu-mi con ternúra.

--- Sêja felís! dísi-mi. A min i a tôda a mínha jênti crêia ci fícãu
múitas saudádis. Tôdus nós istimãmus múitu u senhôr, cômu merési. Si
lhi diséren ôutra côiza, nãu acredíti. Sãu intrígas. Tambên êu, cuãndu
mi cazêi, fúi vítima di intrígas; disfizerãu-si. Dêus é grãndi i
discóbri a verdádi. Si augún día perdêr súa mãi i sêu tíu, --- côiza ci
êu, pur ésta lúis ci mi alumía, nãu dezêju, purcê sãu bôas pesôas,
eselêntis pesôas, i êu sôu grátu as finêzas resebídas... Nãu, êu nãu
sôu cômu ôutrus, sértus parazítas, víndus di fóra pra dizuniãu das
famílias, aduladôris báixus, nãu; êu sôu di ôutra ispésii; nãu vívu
papãndu us jantáris nen morãndu in cáza alhêia... Enfín, sãu us máis
felízis!

«Pur ci falará asín?» pensêi. «Naturáu-mênti sábi ci Jozé Días dis máu
dêli.»

--- Máis, cômu ía dizêndu, si augún día perdêr us sêus parêntis, pódi
contár con a nósa companhía. Nãu é sufisiênti in importãnsia, máis a
afeisãu é imênsa, crêia. Pádri ci sêja, a nósa cáza istá as súas órdens.
Céru só ci mi nãu iscêsa; nãu iscêsa u vélhu Pádua...

Suspirôu i continuôu:

--- Nãu iscêsa u sêu vélhu Pádua, i, si ten augún trapínhu ci mi dêixi
in lembrãnsa, un cadérnu latínu, cuaucér côiza, un botãu di colêti,
côiza ci ja lhi nãu présti pra náda. U valôr é a lembrãnsa.

Tívi un sobresáutu. Avía embrulhádu in un papéu un cáxu dus mêus
cabêlus, tãu grãndis i tãu bunítus, cortádus na véspera. A intensãu éra
levá-lus a Capitú, áu saír; máis tívi idéia di da-lu áu pái, a fílha
sabería tomá-lu i guardá-lu. Pegêi du embrúlhu i dêi-lhu.

--- Ací istá, guárdi.

--- Un caxínhu dus sêus cabêlus! isclamôu Pádua abríndu i fexãndu u
embrúlhu. Ó! obrigádu! obrigádu pur min i pêla mínha jênti! Vôu da-lu a
vélha, pra guardá-lu, ôu a picêna, ci é máis cuidadóza ci a mãi. Ci
líndus ci sãu! Cômu é ci si córta úma belêza déstas? De ca un abrásu!
ôutru! máis ôutru! adêus!

Tínha us ólhus úmidus devéras; leváva a cára dus dezinganádus, cômu cen
empregôu in un só bilhêti tôdas as súas economías di isperãnsas, i ve
saír brãncu u maudítu númeru; un númeru tãu bunítu!




\chapt{LIII}{A camínhu!}

Fúi pra u semináriu. Pôupa-mi as ôutras dispedídas. Mínha mãi
apertáva-mi áu pêitu. Príma Justína suspiráva. Tauvêis xorási máu ôu
náda. A pesôas a cen as lágrimas nãu acóden lógu nen núnca; dis-si ci
padésen máis ci as ôutras. Príma Justína disfarsáva naturáu-mênti us
sêus padesimêntus íntimus, emendãndu us discuídus di mínha mãi,
fazêndu-mi recomendasõis, dãndu órdens. Tíu Cózmi, cuãndu êu lhi beijêi
a mãu in dispedída, dísi-mi ríndu:

--- Ãnda la, rapáis, vóuta-mi pápa!

Jozé Días, compôstu i grávi, nãu dizía náda a prinsípiu; tínhamus
faládu na véspera, nu cuártu dêli, ôndi fúi ver si éra aínda posíveu
evitár u semináriu. Ja nãu éra, máis dêu-mi isperãnsas i
prinsipáu-mênti animôu-mi múitu. Ãntis di un ãnu istaríãmus a bórdu.
Cômu êu axási múitu brévi, isplicôu-si.

--- Dízen ci nãu é bon têmpu di atravesár u Atlãnticu, vôu indagár; si
nãu for, irêmus in mársu ôu abríu.

--- Pósu istudár medisína ací mêzmu.

Jozé Días corrêu us dêdus pêlus suspensórius con un jéstu di
impasiênsia, apertôu us bêisus, até ci fôrmau-mênti rejeitôu u auvítri.

--- Nãu duvidaría aprovár a idéia, dísi êli, si na Iscóla di Medisína
nãu insinásen, iscluzíva-mênti, a podridãu alopáta. A alopatía é u êrru
dus séculus, i vái morrêr; é u asasinátu, é a mentíra, é a iluzãu. Si
lhi diséren ci pódi aprendêr na Iscóla di Medisína acéla párti da
siênsia común a tôdus us sistêmas, é verdádi; a alopatía é êrru na
terapêutica. Fiziolojía, anatomía, patolojía, nãu sãu alopáticas nen
omeopáticas, máis é melhór aprendêr lógu túdu di úma vêis, pur lívrus i
pur língua di ómens cuutôris da verdádi...

Asín falára na véspera i nu cuártu. Agóra nãu dizía náda, ôu profería
augún aforízmu sôbri a relijãu i a família; lêmbru-mi dêsti: «Dividí-lu
con Dêus é aínda posuí-lu.» Cuãndu mínha mãi mi dêu u úutimu bêiju: «Cuádru
amantísimu!» suspirôu êli. Éra manhã di un líndu día. Us molécis
coxixávãu; as iscrávas tomávãu a bênsãu: «Bênsãu, nho Bentínhu! nãu si
iscêsa di súa Joãna! Súa Micelína fíca rezãndu pur vozmesê!» Na rúa,
Jozé Días insistíu nas isperãnsas:

--- Aguênti un ãnu; até la túdu istará arranjádu.




\chapt{LIV}{Panejíricu di Sãnta Mônica}

Nu semináriu... A! nãu vôu contár u semináriu, nen mi bastaría a ísu un
capítulu. Nãu, senhôr mêu amígu; augún día, sin, é posíveu ci compônha
un abreviádu du ci alí vi i viví, das pesôas ci tratêi, dus costúmis,
di tôdu u réstu. Ésta sárna di iscrevêr, cuãndu péga áus sincuênta ãnus,
nãu dispéga máis. Na mosidádi é posíveu curár-si un ómen déla; i, sen
ir máis lônji, ací mêzmu nu semináriu tívi un companhêiru ci compôis
vérsus, a manêira dus di Juncêira Frêiri, cúju lívru di frádi-poéta éra
resênti. Ordenôu-si; ãnus depôis incontrêi-u nu côru di S.~Pêdru i
pedí-lhi ci mi mostrási us vérsus nóvus.

--- Ci vérsus? perguntôu mêiu ispantádu.

--- Us sêus. Pôis nãu si lêmbra ci nu semináriu...

--- A! sorríu êli.

Sorríu, i continuãndu a procurár nun lívru abértu a óra in ci tínha di
cantár nu día segínti, confesôu-mi ci nãu fizéra máis vérsus depôis di
ordenádu. Fôrãu cósegas da mosidádi; cosôu-si, pasôu, istáva bon. I
falôu-mi in próza di úma infinidádi di côizas du día, a vída cára, un
sermãu du Pádri X..., úma vigairaría minêira...

Contráriu a ísu fôi un seminarísta ci nãu segíu a carrêira. Xamáva-si...
Nãu é presízu dizêr u nômi; básti u cázu. Tínha compôstu un \emph{Panejíricu
di Sãnta Mônica}, elojiádu pur augúmas pesôas i entãu lídu êntri us
seminarístas. Aucansôu lisênsa di imprimí-lu, i dedicôu-u a Sãntu
Agostínhu. Túdu ísu é istória vélha; u ci é máis môsu é ci un día, in
1882, índu ver sértu negósiu in repartisãu di marínha, alí dêi con êsti
mêu coléga, fêitu xáfi di úma sesãu adiministratíva. Deixára semináriu,
deixára lêtras, cazára i iscesêra túdu, mênus u \emph{Panejíricu di
Sãnta Mônica}, úmas vínti i nóvi pájinas, ci vêiu distribuíndu pêla
vída fóra. Cômu êu presizási di augúmas informasõis, fúi pedír-lhas, i
sería imposíveu axár melhór nen máis prônta vontádi; dêu-mi túdu, cláru,
sértu, copiôzu. Naturáu-mênti conversãmus du pasádu, memórias pesoáis,
cázus di istúdu, insidêntis di náda, un lívru, un vérbu, un móti, tôda
a vélha palháda saíu ca fóra, i rímus júntus, i suspirãmus di companhía.
Vivêmus augún têmpu du nósu vélhu semináriu. Ôu purcê érãu dêli, ôu
purcê éramus entãu môsus, as recordasõis trazíãu táu podêr di
felisidádi ci, si augúma sômbra contrária ôuvi entãu, nãu aparesêu
agóra. Êli confesôu-mi ci perdêra di vísta tôdus us companhêirus du
semináriu.

--- Tambên êu, cuázi tôdus; úma vêis ordenádus, voutárãu naturáu-mênti
as súas provínsias, i us dací tomárãu vigairarías fóra.

--- Bon têmpu! suspirôu êli.

I, apóis augúma reflecsãu, fitãndu in min uns ólhus múrxus i teimózus,
perguntôu-mi:

--- Conservôu u mêu \emph{Panejíricu}?

Nãu axêi ci dizêr; tentêi movêr us bêisus, máis nãu tínha palávra;
afináu, perguntêi:

--- \emph{Panejíricu}? Ci panejíricu?

--- U mêu \emph{Panejíricu di Sãnta Mônica}.

Nãu mi lembrôu lógu, máis a isplicasãu devía bastár; i depôis di augúns
instãntis di pescíza mentáu, respondí ci pur múitu têmpu u conservára,
máis as mudãnsas, as viájens...

--- Êi di levár-lhi un ezemplár.

Ãntis di vínti i cuátru óras istáva in mínha cáza, con u folhêtu, un
vélhu folhêtu di vínti i sêis ãnus, encardídu, manxádu du têmpu, máis
sen lacúna, i con úma dedicatória manuscríta i respeitóza.

--- É u penúutimu ezemplár, dísi-mi; agóra só mi résta un, ci nãu pósu
dar a ningên.

I cômu mi vísi folheár u opúsculu:

--- Vêja si lhi lêmbra augún pedásu, dísi-mi.

Vínti i sêis ãnus di interválu fázen morrêr amizádis máis istrêitas i
asíduas, máis éra cortezía, éra cuázi caridádi recordár augúma láuda;
li úma délas, asentuãndu sértas frázis pra lhi dar a impresãu di ci
axávãu écu in mínha memória. Concordôu ci fôsen bélas, máis prefería
ôutras, i apontôu-as.

--- Recórda-si ben?

--- Perfêita-mênti. \emph{Panejíricu di Sãnta Mônica}! Cômu ístu mi
fáis remontár us ãnus da mínha mosidádi! Núnca mi iscesêu u semináriu,
crêia. Us ãnus pásãu, us acontesimêntus ven uns sôbri ôutrus, i as
sensasõis tambên, i viérãu amizádis nóvas, ci tambên si fôrãu depôis,
cômu é lêi da vída... Pôis, mêu cáru coléga, náda fêis apagár acêli
têmpu da nósa convivênsia, us pádris, as lisõis, us recrêius... us
nósus recrêius, lêmbra-si? u Pádri Lópis, ó! u Pádri Lópis...

Êli, con us ólhus nu ar, devía istár ouvíndu, i naturáu-mênti ouvía,
máis só mi dísi úma palávra, i aínda asín depôis di augún têmpu di
silênsiu, recolhêndu us ólhus i un suspíru!

--- Ten agradádu múitu êsti mêu \emph{Panejíricu}!




\chapt{LV}{Un sonêtu}

Díta a palávra, apertôu-mi as mãus con as fôrsas tôdas di un vástu
agradesimêntu, dispedíu-si i saíu. Fícêi só con u \emph{Panejíricu}, i
u ci as fôlhas dêli mi lembrárãu fôi táu ci merési un capítulu ôu máis.
Ãntis, porên, i purcê tambên êu tívi u mêu \emph{Panejíricu}, contarêi
a istória di un sonêtu ci núnca fis; éra nu têmpu du semináriu, i u
primêiru vérsu é u ci ídis ler:

Ó! flor du Séu! ó! flor cãndida i púra!

Cômu i pur ci mi saíu êsti vérsu da cabêsa, nãu sêi; saíu asín, istãndu
êu na cãma, cômu úma isclamasãu sôuta, i, áu notár ci tínha a medída di
vérsu, pensêi in compôr con êli augúma côiza, un sonêtu. A insônia,
múza di ólhus arregaládus, nãu mi deixôu dormír úma lônga óra ôu dúas;
as cósegas pedíãu-mi únhas, i êu cosáva-mi con áuma. Nãu iscolhí lógu,
lógu, u sonêtu; a prinsípiu cuidêi di ôutra fórma, i tãntu di ríma cômu
di vérsu sôutu, máis afináu atívi-mi áu sonêtu. Éra un poêma brévi i
prestadíu. Cuãntu a idéia, u primêiru vérsu nãu éra aínda úma idéia,
éra úma isclamasãu; a idéia viría depôis. Asín na cãma, envolvídu nu
lensóu, tratêi di poetár. Tínha u auvorôsu da mãi ci sênti u fílhu, i u
primêiru fílhu. Ía ser poéta, ía competír con acêli mônji da Baía,
pôucu ãntis reveládu, i entãu na móda; êu, seminarísta, diría in vérsu
as mínhas tristêzas, cômu êli diséra as súas nu cláustru. Decorêi ben u
vérsu, i repetía-u in vóis báixa, áus lensóis; frãnca-mênti, axáva-u
bunítu, i aínda agóra nãu mi parési máu:

Ó! flor du Séu! ó! flor cãndida i púra!

Cen éra a flor? Capitú, naturáu-mênti; máis podía ser a virtúdi, a
poezía, a relijãu, cuaucér ôutru consêitu a ci coubési a metáfora da
flor, i flor du Séu. Aguardêi u réstu, resitãndu sêmpri u vérsu, i
deitádu óra sôbri u ládu dirêitu, óra sôbri u iscêrdu; afináu deixêi-mi
istár di cóstas, con us ólhus nu tétu, máis nen asín vínha máis náda.
Entãu adivertí ci us sonêtus máis gabádus érãu us ci concluíãu con xávi
di ôuru, ístu é, un dêsis vérsus capitáis nu sentídu i na fórma. Pensêi
in forjár úma di táis xávis, considerãndu ci u vérsu fináu, saíndu
cronolójica-mênti dus trêzi anteriôris, con dificuudádi traría a
perfeisãu louváda; imajinêi ci táis xávis érãu fundídas ãntis da
fexadúra. Asín fôi ci mi determinêi a compôr u úutimu vérsu du sonêtu,
i, depôis di múitu suár, saíu êsti:

Pérdi-si a vída, gãnha-si a batálha!

Sen vaidádi, i falãndu cômu si fôsi di ôutru, éra un vérsu maginíficu.
Sonóru, nãu a dúvida. I tínha un pensamêntu, a vitória gãnha a cústa da
própria vída, pensamêntu alevantádu i nóbri. Ci nãu fôsi novidádi, é
posíveu, máis tambên nãu éra vuugár; i aínda agóra nãu isplícu pur ci
vía misterióza entrôu núma cabêsa di tãu pôucus ãnus. Nacéla ocaziãu
axêi-u sublími. Resitêi úma i múitas vêzis a xávi di ôuru; depôis
repetí us dôis vérsus segída-mênti, i dispúis-mi a ligá-lus pêlus dôzi
sentráis. A idéia agóra, a vísta du úutimu vérsu, paresêu-mi melhór nãu
ser Capitú; sería a justísa. Éra máis própriu dizêr ci, na púgna pêla
justísa, perdêr-si-ia acázu a vída, máis a batálha ficáva gãnha. Tambên
mi ocorrêu aseitár a batálha, nu sentídu naturáu, i fazêr déla a lúta
pêla pátria, pur ezêmplu; nêsi cázu a flor du Séu sería a liberdádi.
Ésta asepsãu, porên, sêndu u poéta un seminarísta, podía nãu cabêr
tãntu cômu a primêira, i gastêi augúns minútus in iscolhêr úma ôu ôutra.
Axêi melhór a justísa, máis afináu aseitêi definitíva-mênti úma idéia
nóva, a caridádi, i resitêi us dôis vérsus, cáda un a sêu módu, un
lãngida-mênti:

Ó! flor du Séu! ó! flor cãndida i púra!

i u ôutru con grãndi bríu:

Pérdi-si a vída, gãnha-si a batálha!

A sensasãu ci tívi é ci ía saír un sonêtu perfêitu. Comesár ben i
acabár ben nãu éra pôucu. Pra mi dar un bãnhu di inspirasãu, evocêi
augúns sonêtus sélebris, i notêi ci us máis dêlis érãu fasílimus; us
vérsus saíãu uns dus ôutrus, con a idéia in si, tãu naturáu-mênti, ci
si nãu acabáva di crer si éla é ci us fizéra, si êlis é ci a susitávãu.
Entãu tornáva áu mêu sonêtu, i nóva-mênti repetía u primêiru vérsu i
isperáva u segúndu; u segúndu nãu vínha, nen tersêiru, nen cuártu; nãu
vínha nenhún. Tívi augúns ímpetus di ráiva, i máis di úma vêis pensêi
in saír da cãma i ir ver tínta i papéu; pódi ser ci, iscrevêndu, us
vérsus acudísen, máis...

Cansádu di isperár, lembrôu-mi auterár u sentídu du úutimu vérsu, con a
símplis transpozisãu di dúas palávras, asín:

Gãnha-si a vída, pérdi-si a batálha!

U sentídu vínha a ser jústa-mênti u contráriu, máis tauvêis ísu mêzmu
trousési a inspirasãu. Nêsti cázu, éra úma ironía: nãu ezersêndu a
caridádi, pódi-si ganhár a vída, máis pérdi-si a batálha du Séu. Criêi
fôrsas nóvas i isperêi. Nãu tínha janéla; si tivési, é posíveu ci fôsi
pedír úma idéia a nôiti. I cen sábi si us vagalúmis, luzíndu ca embáixu,
nãu seríãu pra min cômu rímas das istrêlas, i ésta víva metáfora nãu mi
daría us vérsus escívus, con us sêus consoãntis i sentídus próprius?

Trabalhêi in vãu, buscêi, catêi, isperêi, nãu viérãu us vérsus. Pêlu
têmpu adiãnti iscreví augúmas pájinas in próza, i agóra istôu compôndu
ésta narrasãu, nãu axãndu maiór dificuudádi ci iscrevêr, ben ôu máu.
Pôis, senhôris, náda mi consóla dacêli sonêtu ci nãu fis. Máis, cômu êu
crêiu ci us sonêtus ezísten fêitus, cômu as ódis i us drãmas, i as
demáis óbras di árti, pur úma razãu di órden metafízica, dôu êsis dôis
vérsus áu primêiru dizocupádu ci us cisér. Áu domíngu, ôu si istivér
xovêndu, ôu na rósa, in cuaucér ocaziãu di lazêr, pódi tentár ver si u
sonêtu sái. Túdu é dar-lhi úma idéia i enxêr u sêntru ci fáuta.




\chapt{LVI}{Un seminarísta}

Túdu mi ía repetíndu u diábu du opúsculu, con as súas lêtras vélhas i
sitasõis latínas. Vi saír dacélas fôlhas múitus perfís di seminarístas,
us irmãus Aubucércis, pur ezêmplu, un dus cuáis é cônegu na Baía,
encuãntu u ôutru segíu medisína i dízen avêr discobértu un ispesíficu
côntra a fébri amaréla. Vi u Bástus, un magriséla, ci istá di vigáriu
in Mêia-Pônti, si nãu morrêu ja; Luís Bórjis, apezár di pádri, fêis-si
políticu, i acabôu senadôr du impériu... Cuãntas ôutras cáras mi
fitávãu das pájinas frías du \emph{Panejíricu}! Nãu, nãu érãu frías;
trazíãu u calôr da juventúdi nasênti, u calôr du pasádu, u mêu própriu
calôr. Cería le-las ôutra vêis, i lográva entendêr augún têcstu, tãu
resênti cômu nu primêiru día, aínda ci máis brévi. Éra un incãntu ir
pur êli; as vêzis, inconsiênti-mênti, dobráva a fôlha cômu si istivési
lêndu di verdádi; crêiu ci éra cuãndu us ólhus mi caíãu na palávra du
fin da pájina, i a mãu, acostumáda a ajudá-lus, fazía u sêu ofísiu...

Êis ací ôutru seminarísta. Xamáva-si Ezeciéu di Sôuza Iscobár. Éra un
rapáis ezbéutu, ólhus clárus, un pôucu fujitívus, cômu as mãus, cômu us
péis, cômu a fála, cômu túdu. Cen nãu istivési acostumádu con êli podía
acázu sentír-si máu, nãu sabêndu pur ôndi lhi pegási. Nãu fitáva di
rôstu, nãu faláva cláru nen segídu; as mãus nãu apertávãu as ôutras,
nen si deixávãu apertár délas, purcê us dêdus, sêndu delgádus i cúrtus,
cuãndu a jênti cuidáva te-lus êntri us sêus, ja nãu tínha náda. U mêzmu
díigu dus péis, ci tãu deprésa istávãu ací cômu la. Ésta dificuudádi in
pouzár fôi u maiór obistáculu ci axôu pra tomár us costúmis du
semináriu. U sorrízu éra instantãneu, máis tambên ría fougádu i lárgu.
Úma côiza nãu sería tãu fujitíva, cômu u réstu, a reflecsãu; íamus dar
con êli, múita vêis, ólhus enfiádus in si, cojitãndu. Respondía-nus
sêmpri ci meditáva augún pôntu ispirituáu, ôu entãu ci recordáva a
lisãu da véspera. Cuãndu êli entrôu na mínha intimidádi pedía-mi
frecuênti-mênti isplicasõis i repetisõis miúdas, i tínha memória pra
guardá-las tôdas, até as palávras. Tauvêis ésta facuudádi prejudicási
augúma ôutra.

Éra máis vélhu ci êu trêis ãnus, fílhu di un adivogádu di Curitíba,
aparentádu con un comersiãnti du Ríu di Janêiru, ci servía di
correspondênti áu pái. Êsti éra ómen di fórtis sentimêntus católicus.
Iscobár tínha úma irmã, ci éra un ãnju, dizía êli.

--- Nãu é só na belêza ci é un ãnju, máis tambên na bondádi. Nãu
imajína ci bôa criatúra ci éla é. Iscrévi-mi múita vêis, êi di
mostrár-lhi as cártas déla.

Di fátu, érãu símplis i afetuózas, xêias di carísias i consêlhus.
Iscobár contáva-mi istórias déla, interesãntis, tôdas as cuáis vínhãu a
dar na bondádi i nu ispíritu dacéla criatúra; táis érãu ci mi faríãu
capáis di acabár cazãndu con éla, si nãu fôsi Capitú. Morrêu pôucu
depôis. Êu, seduzídu pêlas palávras dêli, istívi cuázi a contár-lhi
lógu, lógu, a mínha istória. A prinsípiu fúi tímidu, máis êli fêis-si
entrádu na mínha confiãnsa. Acêlis módus fujitívus sesávãu cuãndu êli
cería, i u mêiu i u têmpu us fizérãu máis pouzádus. Iscobár vêiu
abríndu a áuma tôda, dêzdi a pórta da rúa até áu fúndu du cintáu. A
áuma da jênti, cômu sábis, é úma cáza asín dispósta, nãu ráru con
janélas pra tôdus us ládus, múita lúis i ar púru. Tambên as a fexádas i
iscúras, sen janélas, ôu con pôucas i gradeádas, a semelhãnsa di
convêntus i prizõis. Outrosín, capélas i bazáris, símplis aupêndris ôu
pásus suntuózus.

Nãu sêi u ci éra a mínha. Êu nãu éra aínda cazmúrru, nen don cazmúrru;
u resêiu é ci mi tolhía a francêza, máis cômu as pórtas nãu tínhãu
xávis nen fexadúras, bastáva empurrá-las, i Iscobár empurrôu-as i
entrôu. Ca u axêi dêntru, ca ficôu, até ci...




\chapt{LVII}{Di preparasãu}

A! máis nãu érãu só us seminarístas ci mi íãu saíndu dacélas fôlhas
vélhas du \emph{Panejíricu}. Élas mi trousérãu tambên sensasõis pasádas,
táis i tãntas ci êu nãu podería dizê-las tôdas, sen tirár ispásu áu
réstu. Úma désas, i das primêiras, ciséra contá-la ací in latín. Nãu é
ci a matéria nãu áxi têrmus onéstus in nósa língua, ci é cásta pra us
cástus, cômu pódi ser tórpi pra us tórpis. Sin, leitôra castísima, cômu
diría u mêu finádu Jozé Días, podêis ler u capítulu até áu fin, sen
sústu nen vexãmi.

Ja agóra mêtu a istória in ôutru capítulu. Pur máis compôstu ci êsti mi
sáia, a sêmpri nu asúntu augúma côiza mênus austéra, ci pédi úmas
línhas di repôuzu i preparasãu. Sírva êsti di preparasãu. I ístu é
múitu, leitôr mêu amígu; u corasãu, cuãndu ezamína a posibilidádi du ci
a di vir, as proporsõis dus acontesimêntus i a cópia dêlis, fíca
robústu i dispôstu, i u máu é menór máu. Tambên, si nãu fíca entãu, nãu
fíca núnca. I ací verás táu ôu cuáu ispertêza mínha; porcuãntu, áu ler
u ci váis ler, é prováveu ci u áxis mênus cru du ci isperávas.




\chapt{LVIII}{U tratádu}

Fôi u cázu ci, úma segúnda-fêira, voutãndu êu pra u semináriu, vi caír
na rúa úma senhóra. U mêu primêiru jéstu, in táu cázu, devía ser di
pêna ôu di rízu; nãu fôi úma nen ôutra côiza, porcuãntu (i é ístu ci êu
ciséra dizêr in latín), porcuãntu a senhóra tínha as mêias múitu
lavádas, i nãu as sujôu, leváva lígas di sêda, i nãu as perdêu. Várias
pesôas acudírãu, máis nãu tiverãu têmpu di a levantár; éla ergêu-si
múitu vexáda, sacudíu-si, agradesêu, i enfiôu pêla rúa prócsima.

--- Êsti góstu di imitár as fransêzas da Rúa du Ouvidôr, dizía-mi Jozé
Días andãndu i comentãndu a céda, é evidênti-mênti un êrru. As nósas
môsas déven andár cômu sêmpri andarãu, con sêu vagár i pasiênsia, i nãu
êsti tíci-tíci afransezádu...

Êu máu podía ouví-lu. As mêias i as lígas da senhóra branceávãu i
enroscávãu-si diãnti di min, i andávãu, caíãu, ergíãu-si i íãu-si
embóra. Cuãndu xegãmus a iscína, olhêi pra a ôutra rúa, i vi, a
distãnsia, a nósa dizastráda, ci ía nu mêzmu pásu, tíci-tíci, tíci-tíci...

--- Parési ci nãu si maxucôu, dísi êu.

--- Tãntu melhór pra éla, máis é imposíveu ci nãu tênha arranhádu us
joêlhus; acéla prestêza é mãnha...

Crêiu ci fôi «mãnha» ci êli dísi; êu ficêi «nus joêlhus arranhádus.»
Dalí in diãnti, até u semináriu, nãu vi mulhér na rúa, a cen nãu
dezejási úma céda; a augúmas adivinhêi ci trazíãu as mêias isticádas i
as lígas jústas... Táu avería ci nen levási mêias... Máis êu as vía con
élas... Ôu entãu... Tambên é posíveu...

Vôu izgarsãndu ístu con retisênsias, pra dar úma idéia das mínhas
idéias, ci érãu asín difúzas i confúzas; con sertêza nãu dôu náda. A
cabêsa ía-mi cênti, i u andár nãu éra segúru. Nu semináriu, a primêira
óra fôi insuportáveu. As batínas trazíãu ar di sáias, i lembrávãu-mi a
céda da senhóra. Ja nãu éra úma só ci êu vía caír; tôdas as ci êu
incontrára na rúa, mostrávãu-mi agóra di relãnsi as lígas azúis; érãu
azúis. Di nôiti, sonhêi con élas. Úma muutidãu di abomináveis criatúras
vêiu andár a róda di min, tíci-tíci... Érãu bélas, úmas fínas, ôutras
grósas, tôdas ájeis cômu u diábu. Acordêi, buscêi afujentá-las con
isconjúrus i ôutrus métodus, máis tãu deprésa dormí cômu tornárãu, i,
con as mãus prêzas in vóouta di min, fazíãu un vástu sírculu di sáias,
ôu, trepádas nu ar, xovíãu péis i pérnas sôbri a mínha cabêsa. Asín fúi
até madrugáda. Nãu dormí máis; rezêi pádri-nósus, ávi-marias, i crédus,
i sêndu êsti lívru a verdádi púra, é fôrsa confesár ci tívi di
interrompêr máis di úma vêis as mínhas orasõis pra acompanhár nu iscúru
úma figúra áu lônji, tíci-tíci, tíci-tíci... Pegáva deprésa na orasãu,
sêmpri nu mêiu pra consertá-la ben, cômu si nãu tivési avídu
interrupisãu, máis sérta-mênti nãu unía a frázi nóva a antíga.

Víndu u máu pêla manhã adiãnti, tentêi vensê-lu, máis pur un módu ci u
nãu perdêsi di tôdu. Sábius da Iscritúra, adivinhái u ci podía ser. Fôi
ístu. Nãu podêndu rejeitár di min acêlis cuádrus, recorrí a un tratádu
êntri a mínha consiênsia i a mínha imajinasãu. As vizõis feminís seríãu
di óra avãnti considerádas cômu símplis encarnasõis dus vísius, i pur
ísu mêzmu contempláveis, cômu u melhór módu di temperár u caráter i
agerrí-lu pra us combátis ásperus da vída. Nãu formulêi ístu pur
palávras, nen fôi presízu; u contrátu fêis-si tásita-mênti, con augúma
repugnãnsia, máis fêis-si. I pur augúns días, éra êu mêzmu ci evocáva
as vizõis pra fortalesêr-mi, i nãu as rejeitáva, senãu cuãndu élas
mêzmas, di cansádas, si íãu embóra.




\chapt{LIX}{Convívas di bôa memória}

A désas reminisênsias ci nãu discãnsãu ãntis ci a pêna ôu a língua as
publíci. Un antígu dizía arrenegár di convíva ci ten bôa memória. A
vída é xêia di táis convívas, i êu sôu acázu un dêlis, concuãntu a
próva di ter a memória fráca sêja ezáta-mênti nãu mi acudír agóra u
nômi di táu antígu; máis éra un antígu, i básta.

Nãu, nãu, a mínha memória nãu é bôa. Áu contráriu, é comparáveu a
auguên ci tivési vivídu pur ospedarías, sen guardár délas nen cáras nen
nômis, i só-mênti ráras sircunstãnsias. A cen pási a vída na mêzma cáza
di família, con us sêus etérnus móveis i costúmis, pesôas i afeisõis, é
ci si lhi gráva túdu pêla continuidádi i repetisãu. Cômu êu invéju us
ci nãu iscesêrãu a cor das primêiras cáusas ci vestirãu! Êu nãu atínu
con a das ci enfiêi ônten. Jurú só ci nãu érãu amarélas purcê ezécru
ésa cor; máis ísu mêzmu pódi ser ouvídu i confuzãu.

I ãntis sêja ouvídu ci confuzãu; isplícu-mi. Náda si emênda ben nus
lívrus confúzus, máis túdu si pódi metêr nus lívrus omísus. Êu, cuãndu
lêiu augún désta ôutra cásta, nãu mi aflíju núnca. U ci fásu, in
xegãndu áu fin, é serrár us ólhus i evocár tôdas as côizas ci nãu axêi
nêli. Cuãntas idéias fínas mi acóden entãu! Ci di reflecsõis profúndas!
Us ríus, as montãnhas, as igrêjas ci nãu vi nas fôlhas lídas, tôdus mi
aparésen agóra con as súas águas, as súas árvoris, us sêus autáris, i
us jeneráis sácãu das ispádas ci tínhãu ficádu na baínha, i us claríns
sóutãu as nótas ci dormíãu nu metáu, i túdu márxa con úma áuma
imprevísta.

É ci túdu si áxa fóra di un lívru fálhu, leitôr amígu. Asín preênxu as
lacúnas alhêias; asín pódis tambên preenxêr as mínhas.




\chapt{LX}{Cerídu opúsculu}

Asín fis êu áu \emph{Panejíricu di Sãnta Mônica}, i fis máis: púis-lhi
nãu só u ci fautáva da sãnta, máis aínda côizas ci nãu érãu déla. Vísti
u sonêtu, as mêias, as lígas, u seminarísta Iscobár i várius ôutrus.
Váis agóra ver u máis ci nacêli día mi fôi saíndu das pájinas amarélas
du opúsculu.

Cerídu opúsculu, tu nãu prestávas pra náda, máis ci máis présta un
vélhu par di xinélas? Entretãntu, a múita vêis nu cazáu di xinélas un
cômu arôma i calôr di dôis péis. Gástas i rótas, nãu dêixãu di lembrár
ci úma pesôa as causáva di manhã, áu ergêr da cãma, ôu as discausáva a
nôiti, áu entrár néla. I si a comparasãu nãu váli, purcê as xinélas sãu
aínda úma párti da pesôa i tiverãu u contátu dus péis, ací istãu ôutras
lembrãnsas, cômu a pédra da rúa, a pórta da cáza, un asobíu particulár,
un pregãu di citãnda, cômu acêli das cocádas ci contêi nu cap.~XVIII.
Jústa-mênti, cuãndu contêi u pregãu das cocádas, ficêi tãu curtídu di
saudádis ci mi lembrôu fazê-lu iscrevêr pur un amígu, méstri di múzica,
i grudá-lu as pérnas du capítulu. Si depôis jarretêi u capítulu, fôi
purcê ôutru múzicu, a cen u mostrêi, mi confesôu injênua-mênti nãu axár
nu trêxu iscrítu náda ci lhi acordási saudádis. Pra ci nãu acontêsa u
mêzmu áus ôutrus profisionáis ci pur ventúra mi lêren, melhór é poupár
áu editôr du lívru u trabálhu i a dispêza da gravúra. Vêis ci nãu púis
náda, nen pônhu. Ja agóra crêiu ci nãu básta ci us pregõis di rúa, cômu
us opúsculus di semináriu, ensérren cázus, pesôas i sensasõis; é
presízu ci a jênti us tênha conhesídu i padesídu nu têmpu, sen u ci
túdu é caládu i incolôr.

Máis, vãmus áu máis ci mi fôi saíndu das pájinas amarélas.




\chapt{LXI}{A váca di Oméru}

U máis fôi múitu. Vi saíren us primêirus días da separasãu, dúrus i
opácus, sen embárgu das palávras di confôrtu ci mi dérãu us pádris i us
seminarístas, i as di mínha mãi i tíu Cózmi, trazídas pur Jozé Días áu
semináriu.

--- Tôdus istãu saudózus, dísi-mi êsti, máis a maiór saudádi istá
naturáu-mênti nu maiór dus corasõis; i cuáu é êli? perguntôu iscrevêndu
a respósta nus ólhus.

--- Mamãi, acudí êu.

Jozé Días apertôu-mi as mãus con auvorôsu, i lógu pintôu a tristêza di
mínha mãi, ci faláva di min tôdus us días, cuázi a tôdas as óras. Cômu
a aprovási sêmpri, i acresentási augúma palávra relatíva-mênti áus
dótis ci Dêus mi déra, u dizvanesimêntu di mínha mãi nésas ocaziõis éra
indescritíveu; i contáva-mi túdu ísu xêiu di úma adimirasãu lacrimóza.
Tíu Cózmi tambên si enternesía múitu.

--- Ônten até si dêu un cázu interesãnti. Têndu êu dítu a Eselentísima
ci Dêus lhi déra, nãu un fílhu, máis un ãnju du Séu, u doutôr ficôu tãu
comovídu ci nãu axôu ôutru módu di vensêr u xôru senãu fazêndu-mi un
dacêlis elojíus di galhófa ci só êli sábi. Nãu é presízu dizêr ci D.~Glória
enxugôu furtíva-mênti úma lágrima. Ôu éla nãu fôsi mãi! Ci corasãu
amantísimu!

--- Máis, Sr.~Jozé Días, i a mínha saída dací?

--- Ísu é negósiu mêu. A viájen a Európa é u ci é presízu, máis pódi
fazêr-si dací a un ôu dôis ãnus, in 1859 ôu 1860...

--- Tãu tárdi!

--- Éra melhór ci fôsi êsti mêzmu ãnu, máis démus têmpu áu têmpu. Tênha
pasiênsia, va istudãndu, nãu si pérdi náda in ir sabêndu ja dací augúma
côiza; i, demáis, aínda nãu acabãndu pádri, a vída du semináriu é útiu,
i váli sêmpri entrár nu múndu unjídu con us sãntus óleus da teolojía...

Nêsti pôntu, --- lêmbra-mi cômu si fôsi ôji, --- us ólhus di Jozé Días
fuugurárãu tãu intênsa-mênti ci mi enxêrãu di ispãntu. As páupebras
caírãu depôis, i asín ficárãu pur augúns instãntis, até ci nóva-mênti
si ergêrãu, i us ólhus ficsárãu-si na parêdi du pátiu, cômu ci
embebídus in augúma côiza, si nãu éra in si mêzmus; depôis
dispegárãu-si da parêdi i entrárãu a vagár pêlu pátiu tôdu. Podía
compará-lu ací a váca di Oméru; andáva i jemía in vóouta da cría ci
acabáva di parír. Nãu lhi perguntêi u ci é ci tínha, ja pur acanhamêntu,
ja purcê dôis lêntis, un dêlis di teolojía, vínhãu caminhãndu na nósa
diresãu. Áu pasáren pur nós, u agregádu, ci us conhesía, cortejôu-us
con as deferênsias devídas, i pedíu-lhis notísias mínhas.

--- Pur óra náda si pódi afiansár, dísi un dêlis, máis parési ci dará
cônta da mãu.

--- É u ci êu lhi dizía agóra mêzmu, acudíu Jozé Días. Côntu ouvír-lhi
a mísa nóva; máis aínda ci nãu xêgi a ordenár-si, nãu pódi ter melhóris
istúdus ci us ci fizér ací. Pra a viájen da ezistênsia, concluíu
demorãndu máis as palávras, irá unjídu con us sãntus óleus da teolojía...

Désta vêis a fuugurasãu dus ólhus fôi menór, as páupebras nãu lhi
caírãu nen as pupílas fizérãu us movimêntus anteriôris. Áu contráriu,
tôdu êli éra atensãu i interrogasãu; cuãndu múitu, un sorrízu cláru i
amígu lhi erráva nus lábius. U lênti di teolojía gostôu da metáfora, i
dísi-lhu; êli agradesêu, isplicãndu ci érãu idéias ci lhi iscapávãu nu
corrêr da conversasãu; nãu iscrevía nen oráva. Êu é ci nãu gostêi náda;
i lógu ci us lêntis si fôrãu, sacudí a cabêsa:

--- Nãu céru sabêr dus sãntus óleus da teolojía; dezêju saír dací u
máis sêdu ci pudér, ôu ja...

--- Ja, mêu ãnju, nãu pódi ser; máis pódi susedêr ci múitu ãntis du ci
imajinãmus. Cen sábi si êsti mêzmu ãnu di 58? Tênhu un plãnu fêitu, i
pênsu ja nas palávras con ci êi di ispô-lu a D.~Glória; istôu sértu ci
éla sederá i irá conôscu.

--- Duvídu ci mamãi embárci.

--- Verêmus. Mãi é capáis di túdu; máis, con éla ôu sen éla, tênhu pur
sérta a nósa ída, i nãu averá isfôrsu ci êu nãu emprégi, dêixi istár.
Pasiênsia é ci é presízu. I nãu fása ací náda ci de lugár a sensúras ôu
cêixas; múita dosilidádi i tôda a aparênti satisfasãu. Nãu ouvíu u
elojíu du lênti? É ci vosê ten-si portádu ben. Pôis continúi.

--- Máis, 1859 ôu 1860 é múitu tárdi.

--- Será êsti ãnu, replicôu Jozé Días.

--- Dací a trêis mêzis?

--- Ôu sêis.

--- Nãu; trêis mêzis.

--- Pôis sin. Tênhu agóra un plãnu, ci mi parési melhór ci ôutru
cuaucér. É combinár a auzênsia di vocasãu ecleziástica i a nesesidádi
di mudár di áris. Vosê pur ci nãu tósi?

--- Pur ci nãu túsu?

--- Ja, ja, nãu, máis êu êi di avizár vosê pra tosír, cuãndu for
presízu, áus pôucus, úma tosizínha sêca, i augún fastíu; êu irêi
preparãndu a Eselentísima... Ó! túdu ístu é in benefísiu déla. Úma vêis
ci u fílhu nãu pódi servír a Igrêja, cômu dévi ser servída, u melhór
módu di cumprír a vontádi di Dêus é dedicá-lu a ôutra côiza. U múndu
tambên é Igrêja pra us bons...

Paresêu-mi ôutra vêis a váca di Oméru, cômu si êsti «múndu tambên é
Igrêja pra us bons», fôsi ôutru bezêrru, irmãu dus «sãntus óleus da
teolojía.» Máis nãu dêi têmpu a ternúra matérna, i replicêi:

--- A! entêndu! mostrár ci istôu doênti pra embarcár, nãu é?

Jozé Días ezitôu un pôucu, depôis isplicôu-si:

--- Mostrár a verdádi, purcê, frãnca-mênti, Bentínhu, êu a mêzis ci
disconfíu du sêu pêitu. Vosê nãu ãnda bon du pêitu. In picênu, têvi
úmas fébris i úma roncêira... Pasôu túdu, máis a días in ci istá máis
discorádu. Nãu díigu ci ja sêja u máu, máis u máu pódi vir deprésa.
Núma óra cái a cáza. Pur ísu, si acéla sãnta senhóra nãu cisér ir
conôscu, --- ôu pra ci va máis deprésa, --- áxu ci úma bôa tósi... Si a
tósi a di vir di verdádi, melhór é apresá-la... Dêixi istár, êu avízu...

--- Bên, máis in saíndu dací nãu a di ser pra embarcár lógu; sáiu
primêiru, depôis cuidarêmus du embárci; u embárci é ci pódi ficár pra u
ãnu. Nãu dízen ci u melhór têmpu é abríu ôu máiu? Pôis sêja máiu.
Primêiru dêixu u semináriu, dací a dôis mêzis...

I purcê a palávra mi istivési a pigarreár na gargãnta, dêi úma vóouta
rápida, i perguntêi-lhi a cêima-rôupa:

--- Capitú cômu vái?




\chapt{LXII}{Úma pônta di Iágu}

A pergúnta éra imprudênti, na ocaziãu in ci êu cuidáva di transferír u
embárci. Ecivalía a confesár ci u motívu prinsipáu ôu únicu da mínha
repúusa áu semináriu éra Capitú, i fazêr crer improváveu a viájen.
Compreendí ístu depôis ci falêi; cis emendár-mi, máis nen sôubi cômu,
nen êli mi dêu têmpu.

--- Ten andádu alégri, cômu sêmpri; é úma tontínha. Acílu, encuãntu nãu
pegár augún peráuta da vizinhãnsa, ci cázi con éla...

Istôu ci empalidesí; pêlu mênus, sentí corrêr un fríu pêlu côrpu tôdu.
A notísia di ci éla vivía alégri, cuãndu êu xoráva tôdas as nôitis,
produzíu-mi acêli efêitu, acompanhádu di un batêr di corasãu, tãu
violêntu, ci aínda agóra cuídu ouví-lu. A augúma ezajerasãu nístu; máis
u discúrsu umãnu é asín mêzmu, un compôstu di pártis esesívas i pártis
diminútas, ci si compênsãu, ajustãndu-si. Pur ôutru ládu, si
entendêrmus ci a audiênsia ací nãu é das orêlhas, senãu da memória,
xegarêmus a ezáta verdádi. A mínha memória ôuvi aínda agóra as pancádas
du corasãu nacêli instãnti. Nãu iscêsas ci éra a emosãu du primêiru
amôr. Istívi cuázi a perguntár a Jozé Días ci mi isplicási a alegría di
Capitú, u ci é ci éla fazía, si vivía ríndu, cantãndu ôu pulãndu, máis
retívi-mi a têmpu, i depôis ôutra idéia...

Ôutra idéia, nãu: un sentimêntu cruéu i disconhesídu, u púru siúmi,
leitôr das mínhas entrãnhas. Táu fôi u ci mi mordêu, áu repetír comígu
as palávras di Jozé Días: «Augún peráuta da vizinhãnsa.» In verdádi,
núnca pensára in táu dizástri. Vivía tãu néla, déla i pra éla, ci a
intervensãu di un peráuta éra cômu úma nosãu sen realidádi; núnca mi
acudíu ci avía peráutas na vizinhãnsa, vária idádi i feitíu, grãndis
paseadôris das tárdis. Agóra lembráva-mi ci augúns olhávãu pra Capitú;
i tãu senhôr mi sentía déla ci éra cômu si olhásen pra min, un símplis
devêr di adimirasãu i di invéja. Separádus un du ôutru pêlu ispásu i
pêlu distínu, u máu aparesía-mi agóra, nãu só posíveu, máis sértu. I a
alegría di Capitú confirmáva a suspêita; si éla vivía alégri é ci ja
namoráva a ôutru, acompanhá-lu-ía con us ólhus na rúa, falár-lhi-ía a
janéla, as ávi-marias, trocaríãu flôris i...

I... ce? Sábis u ci é ci trocaríãu máis; si u nãu áxas pur ti mêzmu,
iscuzádu é ler u réstu du capítulu i du lívru, nãu axarás máis náda,
aínda ci êu u díga con tôdas as lêtras da etimolojía. Máis si u axásti,
compreenderás ci êu, depôis di istremesêr, tivési un ímpetu di
atirár-mi pêlu portãu fóra, desêr u réstu da ladêira, corrêr, xegár a
cáza du Pádua, agarrár Capitú i intimár-lhi ci mi confesási cuãntus,
cuãntus, cuãntus ja lhi déra u peráuta da vizinhãnsa. Nãu fis náda. Us
mêzmus sônhus ci óra côntu nãu tiverãu, nacêlis trêis ôu cuátru minútus,
ésta lójica di movimêntus i pensamêntus. Érãu sôutus, emendádus i máu
emendádus, con u dezênhu truncádu i tôrtu, úma confuzãu, un turbilhãu,
ci mi segáva i insurdesía. Cuãndu tornêi a min, Jozé Días concluía úma
frázi, cúju prinsípiu nãu ouví, i u mêzmu fin éra vágu: «A cônta ci
dará di si.» Ci cônta i cen? Cuidêi naturáu-mênti ci faláva aínda di
Capitú, i cis perguntár-lhu, máis a vontádi morrêu áu nasêr, cômu
tãntas ôutras jerasõis délas. Limitêi-mi a incirír du agregádu cuãndu é
ci iría a cáza ver mínha mãi.

--- Istôu con saudádis di mamãi. Pósu ir ja ésta semãna?

--- Vái sábadu.

--- Sábadu? A! sin! sin! Pésa a mamãi ci mi mãndi buscár sábadu! Sábadu!
Êsti sábadu, nãu? Ci mi mãndi buscár, sen fáuta.




\chapt{LXIII}{Metádis di un sônhu}

Fícêi ansiôzu pêlu sábadu. Até la us sônhus persegíãu-mi, aínda
acordádu, i nãu us díigu ací pra nãu alongár ésta párti du lívru. Un só
pônhu, i nu menór númeru di palávras, ôu ãntis porêi dôis, purcê un
nasêu di ôutru, a nãu ser ci ãmbus fórmen dúas metádis di un só. Túdu
ístu é obiscúru, dôna leitôra, máis a cúupa é du vósu sécsu, ci
perturbáva asín a adolesênsia di un póbri seminarísta. Nãu fôsi êli, i
êsti lívru sería tauvêis úma símplis prática parociáu, si êu fôsi pádri,
ôu úma pastoráu, si bíspu, ôu úma ensíclica, si pápa, cômu mi
recomendára tíu Cózmi: «Ãnda la, mêu rapáis, vóuta-mi pápa!» A! pur ci
nãu cumprí êsi dezêju? Depôis di Napoleãu, tenênti i imperadôr, tôdus
us distínus istãu nêsti séculu.

Cuãntu áu sônhu fôi ístu. Cômu istivési a ispiár us peráutas da
vizinhãnsa, vi un dêstis ci conversáva con a mínha amíga áu pé da
janéla. Corrí áu lugár, êli fujíu; avansêi pra Capitú, máis nãu istáva
só, tínha u pái áu pé di si, enxugãndu us ólhus i mirãndu un trísti
bilhêti di lotería. Nãu mi paresêndu ístu cláru, ía pedír a isplicasãu,
cuãndu êli di si mêzmu a dêu; u peráuta fôra levár-lhi a lísta dus
prêmius da lotería, i u bilhêti saíra brãncu. Tínha u númeru 4004.
Dísi-mi ci ésta simetría di augarízmus éra misterióza i béla, i
prováveu-mênti a róda andára máu; éra imposíveu ci nãu devêsi ter a
sórti grãndi. Encuãntu êli faláva, Capitú dáva-mi con us ólhus tôdas as
sórtis grãndis i picênas. A maiór déstas devía ser dáda con a bôca. I
ací êntra a segúnda párti du sônhu. Pádua dizaparesêu, cômu as súas
isperãnsas du bilhêti, Capitú inclinôu-si pra fóra, êu relansêi us
ólhus pêla rúa, istáva dizérta. Pegêi-lhi nas mãus, rezmungêi nãu sêi
ci palávras, i acordêi sozínhu nu dormitóriu.

U interêsi du ci acábas di ler nãu istá na matéria du sônhu, máis nus
isfórsus ci fis pra ver si dormía nóva-mênti i pegáva nêli ôutra vêis.
Núnca dus núncas poderás sabêr a enerjía i obistinasãu ci empregêi in
fexár us ólhus, apertá-lus ben, iscesêr túdu pra dormír, máis nãu
dormía. Êsi mêzmu trabálhu fêiz-mi perdêr u sônu até a madrugáda. Sôbri
a madrugáda, consegí consiliá-lu, máis entãu nen peráutas, nen bilhêtis
di lotería, nen sórtis grãndis ôu picênas --- náda dus nádas vêiu ter
comígu. Nãu sonhêi máis acéla nôiti, i dêi máu as lisõis dacêli día.




\chapt{LXIV}{Úma idéia i un iscrúpulu}

Relêndu u capítulu pasádu, acódi-mi úma idéia i un iscrúpulu. U
iscrúpulu é jústa-mênti di iscrevêr a idéia, nãu a avêndu máis banáu na
Térra, pôstu ci dacéla banalidádi du Sóu i da Lúa, ci u Séu nus da
tôdus us días i tôdus us mêzis. Deixêi u manuscrítu, i olhêi pra as
parêdis. Sábis ci ésta cáza du Enjênhu Nôvu, nas dimensõis, dispozisõis
i pintúras, é reprodusãu da mínha antíga cáza di Máta-caválus. Outrosín,
cômu ti dísi nu capítulu II, u mêu fin in imitár a ôutra fôi ligár as
dúas pôntas da vída, u ci aliás nãu aucansêi. Pôis u mêzmu susedêu
acêli sônhu du semináriu, pur máis ci tentási dormír i dormísi. Dôndi
conclúu ci un dus ofísius du ómen é fexár i apertár múitu us ólhus, a
ver si contínua pêla nôiti vélha u sônhu truncádu da nôiti môsa. Táu é
a idéia banáu i nóva ci êu nãu ciséra por ací, i só provisória-mênti a
iscrêvu.

Ãntis di concluír êsti capítulu, fúi a janéla indagár da nôiti pur ci
razãu us sônhus ãu di ser asín tãu tênuis ci si izgársãu áu menór abrír
di ólhus ôu voutár di côrpu, i nãu continúãu máis. A nôiti nãu mi
respondêu lógu. Istáva delisióza-mênti béla, us môrrus palejávãu di
luár i u ispásu morría di silênsiu. Cômu êu insistísi, declarôu-mi ci
us sônhus ja nãu pertênsen a súa jurizdisãu. Cuãndu êlis morávãu na
ílha ci Lusiãnu lhis dêu, ôndi éla tínha u sêu palásiu, i dôndi us
fazía saír con as súas cáras di vária feisãu, dar-mi-ía isplicasõis
posíveis. Máis us têmpus mudárãu túdu. Us sônhus antígus fôrãu
apozentádus, i us modérnus mórãu nu sérebru da pesôa. Êstis, aínda ci
cisésen imitár us ôutrus, nãu poderíãu fazê-lu; a ílha dus sônhus, cômu
a dus amôris, cômu tôdas as ílhas di tôdus us máris, sãu agóra obijétu
da ambisãu i da rivalidádi da Európa i dus Istádus Unídus.

Éra úma aluzãu as Filipínas. Pôis ci nãu ãmu a política, i aínda mênus
a política internasionáu, fexêi a janéla i vin acabár êsti capítulu pra
ir dormír. Nãu pésu agóra us sônhus di Lusiãnu, nen ôutrus, fílhus da
memória ôu da dijestãu; básta-mi un sônu ciétu i apagádu. Di manhã, con
a frêsca, irêi dizêndu u máis da mínha istória i súas pesôas.




\chapt{LXV}{A disimulasãu}

Xegôu u sábadu, xegárãu ôutrus sábadus, i êu acabêi afeisoãndu-mi a
vída nóva. Ía auternãndu a cáza i u semináriu. Us pádris gostávãu di
min, us rapázis tambên, i Iscobár máis ci us rapázis i us pádris. Nu
fin di síncu semãnas istívi cuázi a contár a êsti as mínhas pênas i
isperãnsas; Capitú refreôu-mi.

--- Iscobár é múitu mêu amígu, Capitú!

--- Máis nãu é mêu amígu.

--- Pódi vir a ser; êli ja mi dísi ci a di vir ca pra conhesêr mamãi.

--- Nãu impórta; vosê nãu ten dirêitu di contár un segrêdu ci nãu é só
sêu, máis tambên mêu, i êu nãu lhi dôu lisênsa di dizêr náda a pesôa
nenhúma.

Éra jústu, calêi-mi i obedesí. Ôutra côiza in ci obedesí as súas
reflecsõis fôi, lógu nu primêiru sábadu, cuãndu êu fúi a cáza déla, i,
apóis augúns minútus di convérsa, mi aconselhôu a ir embóra.

--- Ôji nãu fíci ací máis têmpu; va pra cáza, ci êu la vôu lógu. É
naturáu ci D.~Glória cêira istár con vosê múitu têmpu, ôu tôdu, si
pudér.

In túdu ísu mostráva a mínha amíga tãnta lusidêis ci êu ben podía
deixár di sitár un tersêiru ezêmplu, máis us ezêmplus nãu si fizérãu
senãu pra ser sitádus, i êsti é tãu bon ci a omisãu sería un crími. Fôi
a mínha tersêira ôu cuárta vínda a cáza. Mínha mãi, depôis ci lhi
respondí as míu pergúntas ci mi fêis sôbri u tratamêntu ci mi dávãu, us
istúdus, as relasõis, a disiplína, i si mi doía augúma côiza, i si
dormía ben, túdu u ci a ternúra das mãis invênta pra cansár a pasiênsia
di un fílhu, concluíu voutãndu-si pra Jozé Días:

--- Sr.~Jozé Días, aínda duvída ci sáia dací un bon pádri?

--- Eselentísima...

--- I vosê, Capitú, interrompêu mínha mãi voutãndu-si pra a fílha du
Pádua ci istáva na sála, con éla, --- vosê nãu áxa ci u nósu Bentínhu
dará un bon pádri?

--- Áxu ci sin, senhóra, respondêu Capitú xêia di convicisãu.

Nãu gostêi da convicisãu. Asín lhu dísi, na manhã segínti, nu cintáu
déla, recordãndu as palávras da véspera, i lansãndu-lhi in rôstu, pêla
primêira vêis, a alegría ci éla mostrára dêzdi a mínha entráda nu
semináriu, cuãndu êu vivía curtídu di saudádis. Capitú fêis-si múitu
séria, i perguntôu-mi cômu é ci cería ci si portási, úma vêis ci
suspeitávãu di nós; tambên tivéra nôitis disconsoládas, i us días, in
cáza déla, fôrãu tãu trístis cômu us mêus; podía indagá-lu du pái i da
mãi. A mãi xegôu a dizêr-lhi, pur palávras encobértas, ci nãu pensási
máis in min.

--- Con D.~Glória i D.~Justína móstru-mi naturáu-mênti alégri, pra ci
nãu parêsa ci a denúnsia di Jozé Días é verdadêira. Si paresêsi, élas
trataríãu di separár-nus máis, i tauvêis acabásen nãu mi resebêndu...
Pra min, básta u nósu juramêntu di ci nus avêmus di cazár un con ôutru.

Éra ístu mêzmu; devíamus disimulár pra matár cuaucér suspêita, i áu
mêzmu têmpu gozár tôda a liberdádi anteriôr, i construír trancuílus u
nósu futúru. Máis u ezêmplu compléta-si con u ci ouví nu día segínti,
áu aumôsu; mínha mãi, dizêndu tíu Cózmi ci aínda cería ver con ci mãu
avía êu di abensoár u pôvu a mísa, contôu ci, días ãntis, istãndu a
falár di môsas ci si cázãu sêdu, Capitú lhi diséra: «Pôis a min cen mi
a di cazár a di ser u Pádri Bentínhu; êu ispéru ci êli si ordêni!» Tíu
Cózmi ríu da grása, Jozé Días nãu dis-sorríu, só príma Justína é ci
franzíu a tésta, i olhôu pra min interrogatíva-mênti. Êu, ci avía
olhádu pra tôdus, nãu púdi rezistír áu jéstu da príma, i tratêi di
comêr. Máis comí máu; istáva tãu contênti con acéla grãndi disimulasãu
di Capitú ci nãu vi máis náda, i, lógu ci aumosêi, corrí a referír-lhi
a convérsa i a louvár-lhi a astúsia. Capitú sorríu di agradesída.

--- Vosê ten razãu, Capitú, concluí êu; vãmus enganár tôda ésta jênti.

--- Nãu é? dísi éla con injenuidádi.




\chapt{LXVI}{Intimidádi}

Capitú ía agóra entrãndu na áuma di mínha mãi. Vivíãu u máis du têmpu
júntas, falãndu di min, a propózitu du sóu i da xúva, ôu di náda;
Capitú ía la cozêr, as manhãs; augúma vêis ficáva pra jantár.

Príma Justína nãu acompanháva a parênta nacélas finêzas, máis nãu
tratáva di tôdu máu a mínha amíga. Éra asáis sinséra pra dizêr u máu ci
sentía di auguên, i nãu sentía ben di pesôa augúma. Tauvêis du marídu,
máis u marídu éra môrtu; in tôdu cázu, nãu ezistíra ómen capáis di
competír con êli na afeisãu, nu trabálhu i na onestidádi, nas manêiras
i na agudêza di ispíritu. Ésta opiniãu, segúndu tíu Cózmi, éra póstuma,
pôis in vída andávãu as brígas, i us úutimus sêis mêzis acabárãu
separádus. Tãntu melhór pra a justísa déla; u louvôr dus mórtus é un
módu di orár pur êlis. Tambên gostaría di mínha mãi, ôu si augún máu
pensôu déla fôi êntri si i u travesêiru. Compreêndi-si ci, di aparênsia,
lhi dési a istíma devída. Nãu pênsu ci éla aspirási a augún legádu; as
pesôas asín dispóstas eséden us servísus naturáis, fázen-si máis
rizônhas, máis asíduas, muutiplícãu us cuidádus, preséden us fãmulus.
Túdu ísu éra contráriu a naturêza di príma Justína, fêita di azedúmi i
di implicãnsia. Cômu vivêsi di favôr na cáza, isplíca-si ci nãu
dizistimási a dôna i calási us sêus resentimêntus, ôu só disési máu
déla a Dêus i áu Diábu.

Cázu tivési resentimêntus di mínha mãi, nãu éra úma razãu máis pra
detestár Capitú, nen éla presizáva di razõis suplementáris. Contúdu, a
intimidádi di Capitú fe-la máis aborresíveu a mínha parênta. Si a
prinsípiu nãu a tratáva máu, con u têmpu trocôu di manêiras i acabôu
fujíndu-lhi. Capitú, atênta, dêzdi ci a nãu vía, indagáva déla i ía
procurá-la. Príma Justína toleráva êsis cuidádus. A vída é xêia di
obrigasõis ci a jênti cúmpri, pur máis vontádi ci tênha di as infrinjír
dizlaváda-mênti. Demáis, Capitú uzáva sérta majía ci catíva; príma
Justína acabáva sorríndu, aínda ci azêdu, máis a sóis con mínha mãi
axáva augúma palávra ruín ci dizêr da menína.

Cômu mínha mãi adoesêsi di úma fébri, ci a pôis as pórtas da mórti, cis
ci Capitú lhi servísi di enfermêira. Príma Justína, pôstu ci ístu a
aliviási di cuidádus penózus, nãu perdoôu a mínha amíga a intervensãu.
Un día, perguntôu-lhi si nãu tínha ci fazêr in cáza; ôutru día, ríndu,
soutôu-lhi êsti epigrãma: «Nãu presíza corrêr tãntu; u ci tivér di ser
sêu as mãus lhi a di ir.»




\chapt{LXVII}{Un pecádu}

Ja agóra nãu tíru a doênti da cãma sen contár u ci si dêu comígu. Áu
cábu di síncu días, mínha mãi amanhesêu tãu transtornáda ci ordenôu mi
mandásen buscár áu semináriu. In vãu tíu Cózmi:

--- Mãna Glória, vosê asústa-si sen motívu, a fébri pása...

--- Nãu! nãu! mãnden buscá-lu! Pósu morrêr, i a mínha áuma nãu si sáuva,
si Bentínhu nãu istivér áu pé di min.

--- Vãmus asustá-lu.

--- Pôis nãu lhi dígãu náda, máis vãu buscá-lu, ja, ja, nãu si demóren.

Cuidárãu fôsi delíriu; máis, nãu custãndu náda trazêr-mi, Jozé Días fôi
incumbídu du recádu. Entrôu tãu atordoádu ci mi asustôu. Contôu
partícular-mênti áu reitôr u ci avía, i resebí lisênsa pra ir a cáza.
Na rúa, íamus caládus, êli nãu auterãndu u pásu du costúmi, --- a
premísa ãntis da consecuênsia, a consecuênsia ãntis da concluzãu, ---
máis cabizbáixu i suspirãndu, êu temêndu ler nu rôstu dêli augúma
notísia dúra i definitíva. Só mi falára na doênsa, cômu negósiu símplis;
máis u xamádu, u silênsiu, us suspírus podíãu dizêr augúma côiza máis.
U corasãu batía-mi con fôrsa, as pérnas bambeavãu-mi, máis di úma vêis
cuidêi caír...

U ansêiu di iscutár a verdádi complicáva-si in min con u temôr di a
sabêr. Éra a primêira vêis ci a mórti mi aparesía asín pértu, mi
envouvía, mi encaráva con us ólhus furádus i iscúrus. Cuãntu máis
andáva acéla Rúa dus Barbônus, máis mi aterráva a idéia di xegár a cáza,
di entrár, di ouvír us prãntus, di ver un côrpu defúntu... Ó! êu nãu
podería núnca ispôr ací túdu u ci sentí nacêlis terríveis minútus. A
rúa, pur máis ci Jozé Días andási superlatíva-mênti divagár, paresía
fujír-mi debáixu dus péis, as cázas voávãu di un i ôutru ládu, i úma
cornêta ci nésa ocaziãu tocáva nu cuartéu dus Munisipáis Permanêntis
resoáva áus mêus ouvídus cômu a trombêta du juízu fináu.

Fúi, xegêi áus Árcus, entrêi na Rúa di Máta-caválus. A cáza nãu éra
lógu alí, máis múitu alên da dus Inválidus, pértu da du Senádu. Trêis
ôu cuátru vêzis, ciséra interrogár u mêu companhêiru, sen ouzár abrír a
bôca; máis agóra, ja nen tínha táu dezêju. Ía só andãndu, aseitãndu u
piór, cômu un jéstu du distínu, cômu úma nesesidádi da óbra umãna, i
fôi entãu ci a Isperãnsa, pra combatêr u Terrôr, mi segredôu áu corasãu,
nãu éstas palávras, pôis náda articulôu paresídu con palávras, máis úma
idéia ci podería ser traduzída pur élas: «Mamãi defúnta, acába u
semináriu.»

Leitôr, fôi un relãmpagu. Tãu deprésa alumiôu a nôiti, cômu si izvaíu,
i a iscuridãu fêis-si máis serráda, pêlu efêitu du remórsu ci mi ficôu.
Fôi úma sujestãu da luxúria i du egoízmu. A piedádi filiáu dizmaiôu un
instãnti, con a perspecitíva da liberdádi sérta, pêlu dizaparesimêntu
da dívida i du devedôr; fôi un instãnti, mênus ci un instãnti, u
sentézimu di un instãnti, aínda asín u sufisiênti pra complicár a mínha
aflisãu con un remórsu.

Jozé Días suspiráva. Úma vêis olhôu pra min tãu xêiu di pêna ci mi
paresêu avêr-mi adivinhádu, i êu cis pedír-lhi ci nãu disési náda a
ningên, ci êu ía castigár-mi, etc.~. Máis a pêna trazía tãntu amôr, ci
nãu podía ser pezár du mêu pecádu; máis entãu éra sêmpri a mórti di
mínha mãi... Sentí úma angústia grãndi, un nó na gargãnta, i nãu púdi
máis, xorêi di úma vêis.

--- Ci é, Bentínhu?

--- Mamãi...?

--- Nãu! nãu! Ci idéia é ésa? U istádu déla é gravísimu, máis nãu é máu
di mórti, i Dêus pódi túdu. Enxúgi us ólhus, ci é fêiu un mosínhu da
súa idádi andár xorãndu na rúa. Nãu a di ser náda, úma fébri... As
fébris, asín cômu dãu con fôrsa, asín tambên si vãu embóra... Con us
dêdus, nãu; ôndi istá u lênsu?

Enxugêi us ólhus, pôstu ci di tôdas as palávras di Jozé Días úma só mi
ficási nu corasãu; fôi acêli \emph{gravísimu}. Vi depôis ci êli só
cería dizêr \emph{grávi}, máis u úzu du superlatívu fáis a bôca lônga,
i, pur amôr du períodu, Jozé Días fêis cresêr a mínha tristêza. Si
axáris nêsti lívru augún cázu da mêzma família, avíza-mi, leitôr, pra
ci u emêndi na segúnda edisãu; náda a máis fêiu ci dar pérnas
longísimas a idéias brevísimas. Enxugêi us ólhus, repítu, i fúi andãndu,
ansiôzu agóra pur xegár a cáza, i pedír perdãu a mínha mãi du ruín
pensamêntu ci tívi. Enfín, xegãmus, entrãmus, subí trêmulu us sêis
degráus da iscáda, i daí a pôucu, debrusádu sôbri a cãma, ouvía as
palávras térnas di mínha mãi ci mi apertáva múitu as mãus, xamãndu-mi
sêu fílhu. Istáva ceimãndu, us ólhus ardíãu nus mêus, tôda éla paresía
consumída pur un vuucãu intérnu. Ajoelhêi-mi áu pé du lêitu, máis cômu
êsti éra áutu, ficêi lônji das súas carísias:

--- Nãu, mêu fílhu, levãnta, levãnta!

Capitú, ci istáva na aucóva, gostôu di ver a mínha entráda, us mêus
jéstus, palávras i lágrimas, segúndu mi dísi depôis; máis nãu suspeitôu
naturáu-mênti tôdas as cáuzas da mínha aflisãu. Entrãndu nu mêu cuártu,
pensêi in dizêr túdu a mínha mãi, lógu ci éla ficási bôa, máis ésta
idéia nãu mi mordía, éra úma veleidádi púra, úma asãu ci êu nãu faría
núnca, pur máis ci u pecádu mi doêsi. Entãu, levádu du remórsu, uzêi
aínda úma vêis du mêu vélhu mêiu das promésas ispirituáis, i pedí a
Dêus ci mi perdoási i sauvási a vída di mínha mãi, i êu lhi rezaría
dôis míu pádri-nósus. Pádri ci mi lêis, perdôa êsti recúrsu; fôi a
úutima vêis ci u empregêi. A crízi in ci mi axáva, nãu mênus ci u
costúmi i a fé, isplíca túdu. Érãu máis dôis míu; ôndi íãu us antígus?
Nãu pagêi uns nen ôutrus, máis saíndu di áumas cãndidas i verdadêiras
táis promésas sãu cômu a moéda fidusiária: aínda ci u devedôr as nãu
pági, válen a sôma ci dízen.




\chapt{LXVIII}{Adiêmus a virtúdi}

Pôucus teríãu ãnimu di confesár acêli mêu pensamêntu da Rúa di
Máta-caválus. Êu confesarêi túdu u ci importár a mínha istória.
Montaigne iscrevêu di si: \emph{ce ne sont pas mêis gestes ci j'escris;
c'est moi, c'est mon essence.} Óra, a só un módu di iscrevêr a própria
esênsia, é contá-la tôda, u ben i u máu. Táu fásu êu, a medída ci mi
vái lembrãndu i convíndu a construsãu ôu reconstrusãu di min mêzmu. Pur
ezêmplu, agóra ci contêi un pecádu, diría con múitu góstu augúma béla
asãu contemporãnea, si mi lembrási, máis nãu mi lêmbra; fíca
transferída a melhór oportunidádi.

Nen perderás in isperár, mêu amígu; áu contráriu, acódi-mi agóra ci...
Nãu só as bélas asõis sãu bélas in cuaucér ocaziãu, cômu sãu tambên
posíveis i prováveis, pêla teoría ci tênhu dus pecádus i das virtúdis,
nãu mênus símplis ci clára. Redúis-si a ístu ci cáda pesôa nási con
sértu númeru dêlis i délas, aliádus pur matrimôniu pra si compensáren
na vída. Cuãndu un di táis cônjujis é máis fórti ci u ôutru, êli só gía
u indivíduu, sen ci êsti, pur nãu avêr praticádu táu virtúdi ôu
cometídu táu pecádu, si pósa dizêr izêntu di un ôu di ôutru; máis a
régra é dar-si a prática simuutãnea dus dôis, con vantájen du portadôr
di ãmbus, i augúma vêis con resplendôr maiór da Térra i du Séu. É pêna
ci êu nãu pósa fundamentár ístu con un ôu máis cázus istrãnhus;
fáuta-mi têmpu.

Pêlu ci mi tóca, é sértu ci nasí con augúns dacêlis cazáis, i
naturáu-mênti aínda us posúu. Ja mi susedêu, ací nu Enjênhu Nôvu, pur
istár úma nôiti con múita dor di cabêsa, dezejár ci u tren da Sentráu
istourási lônji dus mêus ouvídus i interrompêsi a línha pur múitas óras,
aínda ci morrêsi auguên; i nu día segínti perdí u tren da mêzma istráda,
pur ter ídu dar a mínha bengála a un ségu ci nãu trazía bordãu. \emph{Voilà
mêis gestes, voilà mon essence.}




\chapt{LXIX}{A mísa}

Un dus jéstus ci melhór isprímen a mínha esênsia fôi a devosãu con ci
corrí nu domíngu prócsimu a ouvír mísa in S.~Antôniu dus Póbris. U
agregádu cis ir comígu, i prinsipiôu a vestír-si, máis éra tãu lêntu
nus suspensórius i nas prezílhas, ci nãu púdi isperár pur êli. Demáis,
êu cería istár só. Sentía nesesidádi di evitár cuaucér conversasãu ci
mi dizviási u pensamêntu du fin a ci ía, i éra reconsiliár-mi con Dêus,
depôis du ci si pasôu nu capítulu LXVII. Nen éra só pedír-lhi perdãu du
pecádu, éra tambên agradesêr u restabelesimêntu di mínha mãi, i, vístu
ci díigu túdu, fazê-lu renunsiár áu pagamêntu da mínha promésa. Jeová,
pôstu ci divínu, ôu pur ísu mêzmu, é un Rothschild múitu máis umãnu, i
nãu fáis moratórias, perdôa as dívidas integráu-mênti, úma vêis ci u
devedôr cêira devéras emendár a vída i cortár nas dispêzas. Óra, êu nãu
cería ôutra côiza; dalí in diãnti nãu faría máis promésas ci nãu pudési
pagár, i pagaría lógu as ci fizési.

Ouví mísa; áu levantár a Dêus, agradesí a vída i saúdi di mínha mãi;
depôis pedí perdãu du pecádu i relevasãu da dívida, i resebí a bênsãu
fináu du ofisiãnti cômu un átu solêni di reconsiliasãu. Nu fin,
lembrôu-mi ci a Igrêja istabelesêu nu confesionáriu un cartóriu segúru,
i na confisãu u máis autênticu dus instrumêntus pra u ajústi di côntas
moráis êntri u ómen i Dêus. Máis a mínha incorrijíveu timidêis mi fexôu
ésa pórta sérta; reseêi nãu axár palávras con ci dizêr áu confesôr u
mêu segrêdu. Cômu u ómen múda! Ôji xêgu a publicá-lu.




\chapt{LXX}{Depôis da mísa}

Rezêi aínda, persiginêi-mi, fexêi u lívru di mísa i caminhêi pra a
pórta. A jênti nãu éra múita, máis a igrêja tambên nãu é grãndi, i nãu
púdi saír lógu, lógu, máis divagár. Avía ómens i mulhéris, vélhus i
môsus, sêdas i xítas, i prováveu-mênti ólhus fêius i bélus, máis êu nãu
vi uns nen ôutrus. Ía na diresãu da pórta, con a ônda, ouvíndu as
saudasõis i us coxíxus. Nu ádru, ôndi si fêis cláru, parêi i olhêi pra
tôdus. Vi entãu úma môsa i un ómen, ci saíãu da igrêja i parárãu; i a
môsa olháva pra min falãndu áu ómen, i u ómen olháva pra min, ouvíndu a
môsa. I xegárãu-mi éstas palávras:

--- Máis ci céris?

--- Cería sabêr déla; papái pergúnti.

Éra sinhazínha Sãnxa, a companhêira di coléjiu di Capitú, ci cería
notísias di mínha mãi. U pái vêiu a min; dísi-lhi ci istáva
restabelesída. Depôis saímus, mostrôu-mi a cáza dêli, i, cômu êu vínha
na mêzma diresãu, viémus júntus. Gurjéu éra ómen di cuarênta ãnus ôu
pôucu máis, con propensãu a engrosár u vêntri; éra múitu obiseciôzu;
xegãndu a pórta da cáza, cis pur fôrsa ci êu fôsi aumosár con êli.

--- Obrigádu; mamãi ispéra-mi.

--- Mãnda-si la un prêtu dizêr ci u senhôr fíca aumosãndu, i irá máis
tárdi.

--- Vênhu ôutru día.

Sinhazínha Sãnxa, voutáda pra u pái, ouvía i isperáva. Nãu éra fêia; só
si lhi podía notár a semelhãnsa du narís, ci tambên acabáva grôsu, máis
a feisõis ci tírãu a grása di uns pra da-la a ôutrus. Vestía símplis.
Gurjéu éra viúvu i morría pêla fílha. Cômu êu recuzási u aumôsu, cis ci
discansási augúns minútus. Nãu púdi recuzár i subí. Cis sabêr a mínha
idádi, us mêus istúdus, a mínha fé, i dáva-mi consêlhus pra u cázu di
vir a ser pádri; dísi-mi u númeru du armazém, Rúa da Citãnda. Enfín,
dispedí-mi, vêiu áu patamár da iscáda; a fílha dêu-mi recomendasõis pra
Capitú i pra mínha mãi. Da rúa olhêi pra síma; u pái istáva a janéla i
fêiz-mi un jéstu lárgu di dispedída.




\chapt{LXXI}{Vizíta di Iscobár}

In cáza, tínhãu ja mentídu dizêndu a mínha mãi ci êu voutára i istáva
mudãndu di rôupa.

«A mísa das ôitu ja a di ter acabádu... Bentínhu devía istár di vóouta...
Tería acontesídu augúma côiza, mãnu Cózmi...? Mãnden ver...» Asín
faláva éla, di minútu a minútu, máis êu entrêi i comígu a trancuilidádi.

Éra u día das bôas sensasõis. Iscobár fôi vizitár-mi i sabêr da saúdi
di mínha mãi. Núnca mi vizitára até alí, nen as nósas relasõis istávãu
ja tãu istrêitas, cômu viérãu a ser depôis; máis, sabêndu a razãu da
mínha saída, trêis días ãntis, aproveitôu u domíngu pra ir ter comígu i
perguntár si continuáva u perígu ôu nãu. Cuãndu lhi dísi ci nãu,
respirôu.

--- Tívi resêiu, dísi êli.

--- Us ôutrus soubérãu?

--- Parési ci sin: augúns soubérãu.

Tíu Cózmi i Jozé Días gostárãu du môsu; u agregádu dísi-lhi ci víra úma
vêis u pái nu Ríu di Janêiru. Iscobár éra múitu polídu; i, concuãntu
falási máis du ci vêiu a falár depôis, aínda asín nãu éra tãntu cômu us
rapázis da nósa idádi; nacêli día axêi-u un pôucu máis ispansívu ci di
costúmi. Tíu Cózmi cis ci jantási conôscu. Iscobár refletíu un instãnti
i acabôu dizêndu ci u correspondênti du pái isperáva pur êli. Êu,
lembrãndu-mi das palávras du Gurjéu, repetí-as:

--- Mãnda-si la un prêtu dizêr ci u senhôr jãnta ací, i irá depôis.

--- Tãntu incômodu!

--- Incômodu nenhún, intervêiu tíu Cózmi.

Iscobár aseitôu, i jantôu. Notêi ci us movimêntus rápidus ci tínha i
domináva na áula, tambên us domináva agóra, na sála cômu na mêza. A óra
ci pasôu comígu fôi di frãnca amizádi. Mostrêi-lhi us pôucus lívrus ci
posuía. Gostôu múitu du retrátu di mêu pái; depôis di augúns instãntis
di contemplasãu, virôu-si i dísi-mi:

--- Ve-si ci éra un corasãu púru!

Us ólhus di Iscobár, clárus cômu ja dísi, érãu dulsísimus; asín us
definíu Jozé Días, depôis ci êli saíu, i mantênhu ésta palávra, apezár
dus cuarênta ãnus ci tráis in síma di si. Nístu nãu ôuvi ezajerasãu du
agregádu. A cára rapáda mostráva úma péli áuva i líza. A tésta é ci éra
un pôucu báixa, víndu a rísca du cabêlu cuázi in síma da sobransêlha
iscêrda; máis tínha sêmpri a autúra nesesária pra nãu afrontár as
ôutras feisõis, nen diminuír a grása délas. Reáu-mênti, éra interesãnti
di rôstu, a bôca fína i xocarrêira, u narís cúrvu i delgádu. Tínha u
séstru di sacudír u ômbru dirêitu, di cuãndu in cuãndu, i vêiu a
perdê-lu, dêzdi ci un di nós lhu notôu, un día, nu semináriu; primêiru
ezêmplu ci vi di ci un ómen pódi corrijír-si múitu ben dus defêitus
miúdus.

Núnca deixêi di sentír táu ôu cuáu dizvanesimêntu in ci us mêus amígus
agradásen a tôdus. In cáza, ficárãu cerêndu ben a Iscobár; a mêzma
príma Justína axôu ci éra un môsu múitu apresiáveu, apezár... Apezár di
ce? perguntôu-lhi Jozé Días, vêndu ci éla nãu acabáva a frázi. Nãu têvi
respósta, nen podía te-la; príma Justína prováveu-mênti nãu víu defêitu
cláru ôu importãnti nu nósu óspedi; u \emph{apezár} éra úma ispésii di
resáuva pra augún ci lhi viési a discobrír un día; ôu entãu fôi óbra di
úzu vélhu, ci a levôu a restrinjír, ôndi nãu axára restrisãu.

Iscobár dispedíu-si lógu depôis di jantár; fúi levá-lu a pórta, ôndi
isperãmus a pasájen di un ônibus. Dísi-mi ci u armazém du
correspondênti éra na Rúa dus Pescadôris, i ficáva abértu até as nóvi
óras: êli é ci si nãu cería demorár fóra. Separãmu-nus con múitu afétu:
êli, di dêntru du ônibus, aínda mi dísi adêus, con a mãu. Conservêi-mi
a pórta, a ver si, áu lônji, aínda olharía pra tráis, máis nãu olhôu.

--- Ci amígu é êsi tamãnhu? perguntôu auguên di úma janéla áu pé.

Nãu é presízu dizêr ci éra Capitú. Sãu côizas ci si adivínhãu na vída,
cômu nus lívrus, sêjãu romãnsis, sêjãu istórias verdadêiras. Éra Capitú,
ci nus ispreitára dêzdi augún têmpu, pur dêntru da veneziãna, i agóra
abríra intêira-mênti a janéla, i aparesêra. Víu as nósas dispedídas tãu
razgádas i afetuózas, i cis sabêr cen éra ci mi meresía tãntu.

--- É u Iscobár, dísi êu índu por-mi embáixu da janéla, a olhár pra
síma.




\chapt{LXXII}{Úma refórma dramática}

Nen êu, nen tu, nen éla, nen cuaucér ôutra pesôa désta istória podería
respondêr máis, tãu sértu é ci u distínu, cômu tôdus us dramatúrgus,
nãu anunsía as peripésias nen u disfêxu. Êlis xêgãu a sêu têmpu, até ci
u pãnu cái, apágãu-si as lúzis, i us ispectadôris vãu dormír. Nêsi
jêneru a porventúra augúma côiza ci reformár, i êu proporía, cômu
insáiu, ci as pésas comesásen pêlu fin. Otélu mataría a si i a
Dezdêmona nu primêiru átu, us trêis segíntis seríãu dádus a asãu lênta
i decresênti du siúmi, i u úutimu ficaría só con as sênas inisiáis da
ameása dus túrcus, as isplicasõis di Otélu i Dezdêmona, i u bon
consêlhu du fiíu Iágu: «Méti dinhêiru na bôusa.» Désta manêira, u
ispectadôr, pur un ládu, axaría nu teátru a xaráda abituáu ci us
periódicus lhi dãu, pur ci us úutimus átus isplícãu u disfêxu du
primêiru, ispésii di consêitu, i, pur ôutru ládu, ía pra a cãma con úma
bôa impresãu di ternúra i di amôr:

Éla amôu u ci mi aflijíra,

Êu amêi a piedádi déla.




\chapt{LXXIII}{U côntra-régra}

U distínu nãu é só dramatúrgu, é tambên u sêu própriu côntra-régra,
ístu é, dezígina a entráda dus personájens in sêna, da-lhis as cártas i
ôutrus obijétus, i ezecúta dêntru us sináis correspondêntis áu diálogu,
úma trovoáda, un cárru, un tíru. Cuãndu êu éra môsu, reprezentôu-si aí,
in nãu sêi ci teátru, un drãma ci acabáva pêlu juízu fináu. U prinsipáu
personájen éra Asaverus, ci nu úutimu cuádru concluía un monólogu pur
ésta isclamasãu: «Ôusu a trombêta du arcãnju!» Nãu si ouvíu trombêta
nenhúma. Asaverus, envergonhádu, repetíu a palávra, agóra máis áutu,
pra adivertír u côntra-régra, máis aínda náda. Entãu caminhôu pra u
fúndu, disfarsáda-mênti trájicu, máis efetíva-mênti con u fin di falár
áu bastidôr, i dizêr in vóis súrda: «U pistãu! u pistãu! u pistãu!» U
públicu ouvíu ésta palávra i dizatôu a rir, até ci, cuãndu a trombêta
soôu devéras, i Asaverus bradôu pêla tersêira vêis ci éra a du arcãnju,
un gaiátu da platéia corrijíu ca debáixu: «Nãu, senhôr, é u pistãu du
arcãnju!»

Asín si isplícãu a mínha istáda debáixu da janéla di Capitú i a pasájen
di un cavalêiru, un \emph{dandy}, cômu entãu dizíamus. Montáva un bélu
caválu alazãu, fírmi na séla, rédea na mãu iscêrda, a dirêita a síinta,
bótas di vernís, figúra i postúra ezbéutas: a cára nãu mi éra
disconhesída. Tínhãu pasádu ôutrus, i aínda ôutrus viríãu atráis; tôdus
íãu as súas namorádas. Éra úzu du têmpu namorár a caválu. Relê Alencár:
«Purcê un istudãnti (dizía un dus sêus personájens di teátru di 1858)
nãu pódi istár sen éstas dúas côizas, un caválu i úma namoráda.» Relê
Áuvaris di Azevêdu. Úma das súas poezías é distináda a contár (1851) ci
rezidía in Catumbí, i, pra ver a namoráda nu Catêti, alugára un caválu
pur trêis míu-réis... Trêis míu-réis! túdu si pérdi na nôiti dus têmpus!

Óra, u \emph{dandy} du caválu báiu nãu pasôu cômu us ôutrus; éra a
trombêta du juízu fináu i soôu a têmpu; asín fáis u Distínu, ci é u sêu
própriu côntra-régra. U cavalêiru nãu si contentôu di ir andãndu, máis
voutôu a cabêsa pra u nósu ládu, u ládu di Capitú, i olhôu pra Capitú,
i Capitú pra êli; u caválu andáva, a cabêsa du ómen deixáva-si ir
voutãndu pra tráis. Táu fôi u segúndu dênti di siúmi ci mi mordêu. A
rigôr, éra naturáu adimirár as bélas figúras; máis acêli sujêitu
costumáva pasár alí, as tárdis; moráva nu antígu Cãmpu da Aclamasãu, i
depôis... i depôis... Vãu la rasiosinár con un corasãu di bráza, cômu
éra u mêu! Nen dísi náda a Capitú; saí da rúa a prêza, enfiêi pêlu mêu
corredôr, i, cuãndu dêi pur min, istáva na sála di vizítas.




\chapt{LXXIV}{A prezílha}

Na sála di vizítas, tíu Cózmi i Jozé Días conversávãu, un sentádu,
ôutru andãndu i parãndu. A vísta di Jozé Días lembrôu-mi u ci êli mi
diséra nu semináriu: «Acílu, encuãntu nãu pegár augún peráuta da
vizinhãnsa ci cázi con éla...» Éra sérta-mênti aluzãu áu cavalêiru. Táu
recordasãu agravôu a impresãu ci êu trazía da rúa; máis nãu sería ésa
palávra, inconsiênti-mênti guardáda, ci mi dispôs a crer na malísia dus
sêus olháris? A vontádi ci tívi fôi pegár in Jozé Días pêla góla,
levá-lu áu corredôr i perguntár-lhi si falára di verdádi ôu pur ipótezi;
máis Jozé Días, ci parára áu ver-mi entrár, continuôu a andár i a falár.
Êu, impasiênti, cería ir a cáza áu pé, imajináva ci Capitú saísi da
janéla asustáda i nãu tardási a aparesêr, pra indagár i isplicár... I
us dôis falávãu, até ci tíu Cózmi ergêu-si pra ir ver a doênti, i Jozé
Días vêiu ter comígu, áu vãu da ôutra janéla.

A un instãnti tínha êu dezêju di lhi perguntár u ci avía êntri Capitú i
us peráutas du báirru; agóra, imajinãndu ci vínha jústa-mênti dizêr-mu,
ficêi con mêdu di ouví-lu. Cis tapár-lhi a bôca. Jozé Días víu nu mêu
rôstu augún sináu diferênti da ispresãu abituáu, i perguntôu-mi con
interêsi:

--- Ci é, Bentínhu?

Pra nãu fitá-lu, deixêi caír us ólhus. Us ólhus, caíndu, virãu ci úma
das prezílhas das cáusas du agregádu istáva dizabotoáda, i, cômu êli
insistísi in sabêr u ci é ci êu tínha, respondí apontãndu con u dêdu:

--- Ólhi a prezílha, abotôi a prezílha.

Jozé Días inclinôu-si, êu saí corrêndu.




\chapt{LXXV}{U dizispêru}

Iscapêi áu agregádu, iscapêi a mínha mãi nãu índu áu cuártu déla, máis
nãu iscapêi a min mêzmu. Corrí áu mêu cuártu, i entrêi atráis di min.
Êu faláva-mi, êu persegía-mi, êu atiráva-mi a cãma, i roláva comígu, i
xoráva, i abafáva us solúsus con a pônta du lensóu. Jurêi nãu ir ver
Capitú acéla tárdi, nen núnca máis, i fazêr-mi pádri di úma vêis.
Vía-mi ja ordenádu, diãnti déla, ci xoraría di arrependimêntu i mi
pediría perdãu, máis êu, fríu i serênu, nãu tería máis ci disprêzu,
múitu disprêzu; voutáva-lhi as cóstas. Xamáva-lhi pervérsa. Dúas vêzis
dêi pur min mordêndu us dêntis, cômu si a tivési êntri êlis.

Da cãma ouví a vóis déla, ci viéra pasár u réstu da tárdi con mínha mãi,
i naturáu-mênti comígu, cômu das ôutras vêzis; máis, pur maiór ci fôsi
u abálu ci mi dêu, nãu mi fêis saír du cuártu. Capitú ría áutu, faláva
áutu, cômu si mi avizási; êu continuáva súrdu, a sóis comígu i u mêu
disprêzu. A vontádi ci mi dáva éra cravár-lhi as únhas nu pescôsu,
enterrá-las ben, até ver-lhi saír a vída con u sãngi...




\chapt{LXXVI}{Isplicasãu}

Áu fin di augún têmpu, istáva sosegádu, máis abatídu. Cômu mi axási
istirádu na cãma, con us ólhus nu tétu, lembrôu-mi a recomendasãu ci
mínha mãi fazía di mi nãu deitár depôis di jantár pra evitár augúma
conjestãu. Ergí-mi di góupi, máis nãu saí du cuártu. Capitú ría agóra
mênus i faláva máis báixu; istaría aflíta con a mínha recluzãu, máis
nen pur ísu mi abalôu.

Nãu seêi i dormí máu. Na manhã segínti nãu istáva melhór, istáva
diferênti. A mínha dor agóra complicáva-si du resêiu di avêr ídu alên
du ci convínha, deixãndu di ezaminár u negósiu. Pôstu ci a cabêsa mi
doêsi un pôucu, simulêi maiór incômodu, con u fin di nãu ir áu
semináriu i falár a Capitú. Podía istár zangáda comígu, podía nãu
cerêr-mi agóra i preferír u cavalêiru. Cis rezouvêr túdu, ouví-la i
juugá-la; podía ser ci tivési defêza i isplicasãu.

Tínha ãmbas as côizas. Cuãndu sôubi a cáuza da mínha recluzãu da
véspera, dísi-mi ci éra grãndi injúria ci lhi fazía; nãu podía crer ci
depôis da nósa tróca di juramêntus, tãu leviãna a juugási ci pudési
crer... I ací rompêrãu-lhi lágrimas, i fêis un jéstu di separasãu; máis
êu acudí di prôntu, pegêi-lhi das mãus i beijêi-as con tãnta áuma i
calôr ci as sentí istremesêr. Enxugôu us ólhus con us dêdus, êu us
beijêi di nôvu, pur êlis i pêlas lágrimas; depôis suspirôu, depôis
abanôu a cabêsa. Confesôu-mi ci nãu conhesía u rapáis, senãu cômu us
ôutrus ci alí pasávãu as tárdis, a caválu ôu a pé. Si olhára pra êli,
éra próva ezáta-mênti di nãu avêr náda êntri ãmbus; si ouvési, éra
naturáu disimulár.

--- I ci podería avêr, si êli vái cazár? concluíu.

--- Vái cazár?

Ía cazár, dísi-mi con cen, con úma môsa da Rúa dus Barbônus. Ésta razãu
cuadrôu-mi máis ci túdu, i éla u sentíu nu mêu jéstu; nen pur ísu
deixôu di dizêr ci, pra evitár nóva ecivocasãu, deixaría di ir máis a
janéla.

--- Nãu! nãu! nãu! nãu lhi pésu ístu!

Consentíu in retirár a promésa, máis fêis ôutra, i fôi ci, a primêira
suspêita da mínha párti, túdu istaría disouvídu êntri nós. Aseitêi a
ameása, i jurêi ci núnca a avería di cumprír; éra a primêira suspêita i
a úutima.




\chapt{LXXVII}{Prazêr das dôris vélhas}

Contãndu acéla crízi du mêu amôr adolesênti, síntu úma côiza ci nãu sêi
si isplícu ben, i é ci as dôris dacéla cuádra, a táu pôntu si
ispiritualizárãu con u têmpu, ci xêgãu a diluír-si nu prazêr. Nãu é
cláru ístu, máis nen túdu é cláru na vída ôu nus lívrus. A verdádi é ci
síntu un góstu particulár in referír táu aborresimêntu, cuãndu é sértu
ci êli mi lêmbra ôutrus ci nãu ciséra lembrár pur náda.




\chapt{LXXVIII}{Segrêdu pur segrêdu}

Di réstu, nacêli mêzmu têmpu sentí táu ôu cuáu nesesidádi di contár a
auguên u ci si pasáva êntri min i Capitú. Nãu referí túdu, máis só úma
párti, i fôi Iscobár ci a resebêu. Cuãndu voutêi áu semináriu, na
cuárta-fêira, axêi-u inciétu; dísi-mi ci éra súa intensãu ir ver-mi, si
êu mi demorási máis un día in cáza. Perguntáva-mi con interêsi u ci é
ci tivéra, i si istáva bon di tôdu.

--- Istôu.

Ouvía, ispetãndu-mi us ólhus. Trêis días depôis dísi ci mi istávãu
axãndu múitu distraídu; éra bon disfarsár u máis ci pudési. Êli, a súa
párti, tínha razõis pra andár distraídu tambên, máis buscáva ficár
atêntu.

--- Entãu parési-lhi...?

--- Sin, vosê as vêzis istá ci nãu ôuvi náda, olhãndu pra ônten;
disfársi, Santiágu.

--- Tênhu motívus...

--- Crêiu; ningên si distrái a tôa.

--- Iscobár...

Ezitêi; êli isperôu.

--- Ci é?

--- Iscobár, vosê é mêu amígu, êu sôu sêu amígu tambên; ací nu
semináriu vosê é a pesôa ci máis mi ten entrádu nu corasãu, i la fóra,
a nãu ser a jênti da família, nãu tênhu própria-mênti un amígu.

--- Si êu disér a mêzma côiza, retorcíu êli sorríndu, pérdi a grása;
parési ci istôu repetíndu. Máis a verdádi é ci nãu tênhu ací relasõis
con ningên, vosê é u primêiru i crêiu ci ja notárãu; máis êu nãu mi
impórtu con ísu.

Comovídu, sentí ci a vóis si mi presipitáva da gargãnta.

--- Iscobár, vosê é capáis di guardár un segrêdu?

--- Vosê ci pergúnta é purcê duvída, i nêsi cázu...

--- Discúupi, é un módu di falár. Êu sêi ci é môsu sériu, i fásu di
cônta ci mi confésu a un pádri.

--- Si presíza di absolvisãu, istá absolvídu.

--- Iscobár, êu nãu pósu ser pádri. Istôu ací, us mêus acredítãu, i
ispérãu; máis êu nãu pósu ser pádri.

--- Nen êu, Santiágu.

--- Nen vosê?

--- Segrêdu pur segrêdu; tambên êu tênhu u propózitu di nãu acabár u
cúrsu; mêu dezêju é u comérsiu, máis nãu díga náda, absolúta-mênti náda;
fíca só êntri nós. I nãu é ci êu nãu sêja relijôzu; sôu relijôzu, máis
u comérsiu é a mínha paixãu.

--- Só ísu?

--- Ci máis a di ser?

Dêi dúas vóutas i susurrêi a primêira palávra da mínha confidênsia, tãu
iscása i súrda, ci nãu a ouví êu mêzmu; sêi porên ci dísi «úma pesôa...»
con retisênsia. Úma pesôa...? Nãu fôi presízu máis pra ci êli entendêsi.
Úma pesôa devía ser úma môsa. Nen cuídis ci pazmôu di mi ver namorádu;
axôu até naturáu i ispetôu-mi ôutra vêis us ólhus. Entãu contêi-lhi pur
áutu u ci podía, máis demoráda-mênti pra ter u góstu di repizár u
asúntu. Iscobár iscutáva con interêsi; nu fin da nósa conversasãu,
declarôu-mi ci éra segrêdu enterrádu in semitériu. Dêu-mi di consêlhu
ci nãu mi fizési pádri. Nãu podía levár pra a Igrêja un corasãu ci nãu
éra du Séu, máis da Térra; sería un máu pádri, nen sería pádri. Áu
contráriu, Dêus protejía us sinsérus; úma vêis ci êu só podía serví-lu
nu múndu, aí mi cumpría ficár.

Nãu caucúlas u prazêr ci mi dêu a confidênsia ci lhi fis. Éra cômu ci
úma felisidádi máis. Acêli corasãu môsu ci mi ouvía i mi dáva razãu,
trazía a êsti múndu un aspéctu istraordináriu. Éra un grãndi i bélu
múndu, a vída úma carrêira eselênti, i êu nen máis nen mênus un mimôsu
du Séu; êis a mínha sensasãu. Nóta ci êu nãu lhi dísi túdu, nen u
melhór; nãu lhi referí u capítulu du pentiádu, pur ezêmplu, nen ôutrus
asín; máis u contádu éra múitu.

Ci voutãmus áu asúntu, nãu é presízu dizê-lu. Voutãmus úma i múitas
vêzis; êu louváva as cualidádis moráis di Capitú, matéria adecuáda a
adimirasãu di un seminarísta, a simplêza, a modéstia, u amôr du
trabálhu i us costúmis relijózus. Nãu lhi tocáva nas grásas fízicas,
nen êli mi perguntáva pur élas; apênas insinuêi a conveniênsia di a
conhesêr di vísta.

--- Agóra nãu é posíveu, dísi-lhi na primêira semãna, áu voutár di cáza;
Capitú vái pasár uns días con úma amíga da Rúa dus Inválidus. Cuãndu
éla viér, vosê irá la; máis pódi ir ãntis, pódi ir sêmpri; pur ci nãu
fôi ônten jantár comígu?

--- Vosê nãu mi convidôu.

--- Pôis presíza convidár? La in cáza tôdus ficárãu gostãndu múitu di
vosê.

--- Tambên êu ficêi gostãndu di tôdus, máis si é posíveu fazêr
distinsãu, confésu-lhi ci súa mãi é úma senhóra adoráveu.

--- Nãu é verdádi? retorcí xêiu di auvorôsu.




\chapt{LXXIX}{Vãmus áu capítulu}

Con efêitu, gostêi di ouví-lu falár asín. Sábis a opiniãu ci êu tínha
di mínha mãi. Aínda agóra, depôis di interrompêr ésta línha pra
mirár-lhi u retrátu ci pêndi da parêdi, áxu ci trazía nu rôstu imprésa
acéla cualidádi. Nen di ôutru módu si isplíca a opiniãu di Iscobár, ci
apênas trocára con éla cuátru palávras. Úma só bastáva a penetrár-lhi a
esênsia íntima; sin, sin, mínha mãi éra adoráveu. Pur máis ci mi
istivési entãu obrigãndu a úma carrêira ci êu nãu cería, nãu podía
deixár di sentír ci éra adoráveu, cômu úma sãnta.

I porventúra éra sértu ci mi obrigáva a carrêira ecleziástica? Ací xêgu
a un pôntu, ci isperêi viési depôis, tãntu ci ja pescizáva in ci autúra
lhi daría un capítulu. Reáu-mênti, nãu cabía dizêr agóra u ci só máis
tárdi prezumí discobrír; máis, úma vêis ci tocêi nu pôntu, melhór é
acabár con êli. É grávi i complécsu, delicádu i sutíu, un dêstis in ci
u autôr ten di atendêr áu fílhu, i u fílhu a di ouvír u autôr, pra ci
un i ôutru dígãu a verdádi, só a verdádi, máis tôda a verdádi. Cábi
aínda notár ci êsi pôntu é ci tórna jústa-mênti a sãnta máis adoráveu,
sen prejuízu (áu contráriu!) da párti umãna i terréstri ci avía néla.
Básta di prefásiu áu capítulu; vãmus áu capítulu.




\chapt{LXXX}{Venhãmus áu capítulu}

Venhãmus áu capítulu. Mínha mãi éra temênti a Dêus; sábis dístu, i das
súas práticas relijózas, i da fé púra ci as animáva. Nen iginóras ci a
mínha carrêira ecleziástica éra obijétu di promésa fêita cuãndu fúi
consebídu. Túdu istá contádu oportúna-mênti. Outrosín, sábis ci, pra u
fin di apertár u vínculu moráu da obrigasãu, confiôu us sêus projétus i
motívus a parêntis i familiáris. A promésa, fêita con fervôr, asêita
con mizericórdia, fôi guardáda pur éla, con alegría, nu máis íntimu du
corasãu. Pênsu ci lhi sentí u sabôr da felisidádi nu lêiti ci mi dêu a
mamár. Mêu pái, si vivêsi, é posíveu ci auterási us plãnus, i, cômu
tínha a vocasãu da política, é prováveu ci mi encaminhási só-mênti a
política, embóra us dôis ofísius nãu fôsen nen sêjãu inconsiliáveis, i
máis di un pádri êntri na lúta dus partídus i nu govêrnu dus ómens.
Máis mêu pái morrêra sen sabêr náda, i éla ficôu diãnti du contrátu,
cômu única devedôra.

Un dus aforízmus di Franklin é ci, pra cen ten di pagár na páscoa, a
cuarézma é cúrta. A nósa cuarézma nãu fôi máis lônga ci as ôutras, i
mínha mãi, pôstu mi mandási insinár latín i doutrína, comesôu a adiár a
mínha entráda nu semináriu. É u ci si xãma, comersiáu-mênti falãndu,
reformár úma lêtra. U credôr éra arcimilionáriu, nãu dependía dacéla
cuantía pra comêr, i consentíu nas transferênsias di pagamêntu, sen
sicér agravár a táxa du júru. Un día, porên, un dus familiáris ci
servíãu di indosãntis da lêtra, falôu da nesesidádi di entregár u prêsu
ajustádu; istá nun dus capítulus primêirus. Mínha mãi concordôu i
recolhí-mi a S.~Jozé.

Óra, nêsi mêzmu capítulu, vertêu éla úmas lágrimas, ci enxugôu sen
isplicár, i ci nenhún dus prezêntis, nen tíu Cózmi, nen príma Justína,
nen u agregádu Jozé Días entendêu absolúta-mênti; êu, ci istáva atráis
da pórta, nãu as entendí máis ci êlis. Bên ezaminádas, apezár da
distãnsia, ve-si ci érãu saudádis prévias, a mágoa da separasãu; i pódi
ser tambên (é u prinsípiu du pôntu), pódi ser ci arrependimêntu da
promésa. Católica i devóta, sentía múitu ben ci as promésas si cúmpren;
a cestãu é si é oportúnu i adecuádu fazê-las tôdas, i naturáu-mênti
inclináva-si a negatíva. Pur ci é ci Dêus a puniría, negãndu-lhi un
segúndu fílhu? A vontádi divína podía ser a mínha vída, sen nesesidádi
di lhi dedicár \emph{ab ôvu}. Éra un rasiosíniu tardíu; devía ter sídu
fêitu nu día in ci fúi jerádu. In tôdu cázu, éra úma concluzãu primêira;
máis, nãu bastãndu concluír pra distruír, túdu si mantêvi, i êu fúi pra
u semináriu.

Un coxílu da fé tería rezouvídu a cestãu a mêu favôr, máis a fé veláva
con us sêus grãndis ólhus iniênuus. Mínha mãi faría, si pudési, úma
tróca di promésa, dãndu párti dus sêus ãnus pra conservár-mi consígu,
fóra du cléru, cazádu i pái; é u ci prezúmu, asín cômu supônhu ci
rejeitôu táu idéia, pur lhi paresêr úma dizlealdádi. Asín a sentí
sêmpri na corrênti da vída ordinária.

Susedêu ci a mínha auzênsia fôi lógu temperáda pêla asiduidádi di
Capitú. Ésta comesôu a fazêr-si-lhi nesesária. Pôucu a pôucu vêiu-lhi a
persuazãu di ci a picêna mi faría felís. Entãu (é u fináu du pôntu
anunsiádu), a isperãnsa di ci u nósu amôr, tornãndu-mi absolúta-mênti
incompatíveu con u semináriu, mi levási a nãu ficár la nen pur Dêus nen
pêlu Diábu, ésta isperãnsa íntima i secréta entrôu a invadír u corasãu
di mínha mãi. Nêsti cázu, êu rompería u contrátu sen ci éla tivési
cúupa. Éla ficáva comígu sen átu própria-mênti sêu. Éra cômu si, têndu
confiádu a auguên a importãnsia di úma dívida pra levá-la áu credôr, u
portadôr guardási u dinhêiru consígu i nãu levási náda. Na vída común,
u átu di tersêiru nãu dizobríga u contratãnti; máis a vantájen di
contratár con u Séu é ci intensãu váli dinhêiru.

As di ter tídu conflítus paresídus con êsi, i, si és relijôzu, averás
buscádu augúma vêis consiliár u Séu i a Térra, pur módu idênticu ôu
análogu. U Séu i a Térra acábãu consiliãndu-si; êlis sãu cuázi irmãus
jêmeus, têndu u Séu sídu fêitu nu segúndu día i a Térra nu tersêiru.
Cômu Abraãu, mínha mãi levôu u fílhu áu mônti da Vizãu, i máis a lênha
pra u olocáustu, u fôgu i u cutélu. I atôu Izáci in síma du fêixi di
lênha, pegôu du cutélu i levantôu-u áu áutu. Nu momêntu di fazê-lu caír,
ôuvi a vóis du ãnju ci lhi ordêna da párti du Senhôr: «Nãu fásas máu
augún a têu fílhu; conhesí ci témis a Dêus.» Táu sería a isperãnsa
secréta di mínha mãi.

Capitú éra naturáu-mênti u ãnju da Iscritúra. A verdádi é ci mínha mãi
nãu podía te-la agóra lônji di si. A afeisãu cresênti éra manifésta pur
átus istraordinárius. Capitú pasôu a ser a flor da cáza, u sóu das
manhãs, u frescôr das tárdis, a lúa das nôitis; la vivía óras i óras,
ouvíndu, falãndu i cantãndu. Mínha mãi apaupáva-lhi u corasãu,
revouvía-lhi us ólhus, i u mêu nômi éra êntri ãmbas cômu a sênha da
vída futúra.




\chapt{LXXXI}{Úma palávra}

Asín contádu u ci discobrí máis tárdi, pósu trazladár pra ací úma
palávra di mínha mãi. Agóra si entenderá ci éla mi disési, nu primêiru
sábadu, cuãndu êu xegêi a cáza, i sôubi ci Capitú istáva na Rúa dus
Inválidus, con Sinhazínha Gurjéu:

--- Pur ci nãu váis ve-la? Nãu mi disésti ci u pái di Sãnxa ti oferesêu
a cáza?

--- Oferesêu.

--- Pôis entãu? Máis é si céris. Capitú devía ter voutádu ôji pra
acabár un trabálhu comígu; sérta-mênti a amíga pedíu-lhi ci dormísi la.

--- Tauvêis ficásen namorãndu, insinuôu príma Justína.

Nãu a matêi pur nãu ter a mãu férru nen córda, pistóla nen punháu; máis
us ólhus ci lhi deitêi, si pudésen matár, teríãu suprídu túdu. Un dus
êrrus da Providênsia fôi deixár áu ómen única-mênti us brásus i us
dêntis, cômu ármas di atáci, i as pérnas cômu ármas di fúga ôu di
defêza. Us ólhus bastávãu áu primêiru efêitu. Un movêr dêlis faría
parár ôu caír un inimígu ôu un riváu, ezerseríãu vingãnsa prônta, con
êsti acrésimu ci, pra diznorteár a justísa, us mêzmus ólhus matadôris
seríãu ólhus piedózus, i correríãu a xorár a vítima. Príma Justína
iscapôu áus mêus; êu é ci nãu iscapêi áu efêitu da insinuasãu, i nu
domíngu, as ônzi óras, corrí a Rúa dus Inválidus.

U pái di Sãnxa resebêu-mi in dizalínhu i trísti. A fílha istáva enfêrma;
caíra na véspera con úma fébri, ci si ía agravãndu. Cômu êli cería
múitu a fílha, pensáva ja ve-la mórta, i anunsiôu-mi ci si mataría
tambên. Êis ací un capítulu fúnebri cômu un semitériu, mórtis,
suisídius i asasinátus. Êu ansiáva pur un ráiu di lúis clára i séu azúu.
Fôi Capitú ci us trôusi a pórta da sála, víndu dizêr áu pái di Sãnxa ci
a fílha u mandára xamár.

--- Istá piór? perguntôu Gurjéu asustádu.

--- Nãu, senhôr, máis cér falár-lhi.

--- Fíci ací un bocadínhu, dísi-lhi êli; i voutãndu-si pra min: É a
enfermêira di Sãnxa, ci nãu cér ôutra; êu ja vóutu.

Capitú trazía sináis di fadíga i comosãu, máis tãu deprésa mi víu,
ficôu tôda ôutra, a mosínha di sêmpri, frêsca i lépida, nãu mênus ci
ispantáda. Custôu-lhi a crer ci fôsi êu. Falôu-mi, cis ci lhi falási, i
efetíva-mênti conversãmus pur augúns minútus, máis tãu báixu i abafádu
ci nen as parêdis ouvírãu, élas ci ten ouvídus. Di réstu, si élas
ouvírãu áugu, náda entendêrãu, nen élas nen us móveis, ci istávãu tãu
trístis cômu u dônu.




\chapt{LXXXII}{U canapé}

Dêlis, só u canapé paresêu avêr compreendídu a nósa situasãu moráu,
vístu ci nus oferesêu us servísus da súa palhínha, con táu insistênsia
ci us aseitãmus i nus sentãmus. Dáta daí a opiniãu particulár ci tênhu
du canapé. Êli fáis aliár a intimidádi i u decôru, i móstra a cáza tôda
sen saír da sála. Dôis ómens sentádus nêli póden debatêr u distínu di
un impériu, i dúas mulhéris a grása di un vestídu; máis, un ómen i úma
mulhér só pur aberrasãu das lêis naturáis dirãu ôutra côiza ci nãu sêja
di si mêzmus. Fôi u ci fizémus, Capitú i êu. Vága-mênti lêmbra-mi ci
lhi perguntêi si a demóra alí sería grãndi...

--- Nãu sêi; a fébri parési ci sédi... máis...

Tambên mi lêmbra, vága-mênti, ci lhi isplicêi a mínha vizíta a Rúa dus
Inválidus, con a púra verdádi, ístu é, a consêlhu di mínha mãi.

--- Consêlhu déla? murmurôu Capitú.

I acresentôu con us ólhus, ci brilhávãu istraordinária-mênti:

--- Serêmus felízis!

Repetí éstas palávras, con us símplis dêdus, apertãndu us déla. U
canapé, cér vísi ôu nãu, continuôu a prestár us sêus servísus as nósas
mãus prêzas i as nósas cabêsas júntas ôu cuázi júntas.




\chapt{LXXXIII}{U retrátu}

Gurjéu tornôu a sála i dísi a Capitú ci a fílha xamáva pur éla. Êu
levantêi-mi deprésa i nãu axêi compostúra; metía us ólhus pêlas
cadêiras. Áu contráriu, Capitú ergêu-si naturáu-mênti i perguntôu-lhi
si a fébri aumentára.

--- Nãu, dísi êli.

Nen sobresáutu nen náda, nenhún ar di mistériu da párti di Capitú;
voutôu-si pra min, i dísi-mi ci levási lembrãnsas a mínha mãi i a príma
Justína, i ci até brévi; istendêu-mi a mãu i enfiôu pêlu corredôr.
Tôdas as mínhas invéjas fôrãu con éla. Cômu éra posíveu ci Capitú si
governási tãu fásiu-mênti i êu nãu?

--- Istá úma môsa, obiservôu Gurjéu olhãndu tambên pra éla.

Murmurêi ci sin. Na verdádi, Capitú ía cresêndu as carrêiras, as fórmas
arredondavãu-si i avigorávãu-si con grãndi intensidádi; moráu-mênti, a
mêzma côiza. Éra mulhér pur dêntru i pur fóra, mulhér a dirêita i a
iscêrda, mulhér pur tôdus us ládus, i dêzdi us péis até a cabêsa. Êsi
arvoresêr éra máis apresádu, agóra ci êu a vía di días a días; di cáda
vêis ci vínha a cáza axáva-a máis áuta i máis xêia; us ólhus paresíãu
ter ôutra reflecsãu, i a bôca ôutru impériu. Gurjéu, voutãndu-si pra a
parêdi da sála, ôndi pendía un retrátu di môsa, perguntôu-mi si Capitú
éra paresída con u retrátu.

Un dus costúmis da mínha vída fôi sêmpri concordár con a opiniãu
prováveu du mêu interlocutôr, dêzdi ci a matéria nãu mi agráva,
aborrési ôu impõi. Ãntis di ezaminár si efetíva-mênti Capitú éra
paresída con u retrátu, fúi respondêndu ci sin. Entãu êli dísi ci éra u
retrátu da mulhér dêli, i ci as pesôas ci a conhesêrãu dizíãu a mêzma
côiza. Tambên axáva ci as feisõis érãu semelhãntis, a tésta
prinsipáu-mênti i us ólhus. Cuãntu áu jêniu, éra un; paresíãu irmãs.

--- Fináu-mênti, até a amizádi ci éla ten a Sanxínha; a mãi nãu éra
máis amíga déla... Na vída a désas semelhãnsas asín iscizítas.




\chapt{LXXXIV}{Xamádu}

Nu saguãu i na rúa, ezaminêi aínda comígu si efetíva-mênti êli tería
disconfiádu augúma côiza, máis axêi ci nãu i púis-mi a andár. Ía
satisfêitu con a vizíta, con a alegría di Capitú, con us louvôris di
Gurjéu, a táu pôntu ci nãu acudí lógu a úma vóis ci mi xamáva:

--- Sr.~Bentínhu! Sr.~Bentínhu!

Só depôis ci a vóis cresêu i u dônu déla xegôu a pórta é ci êu parêi i
vi u ci éra i ôndi istáva. Istáva ja na Rúa di Máta-caválus. A cáza éra
úma lója di lôusa, iscása i póbri; tínha as pórtas mêiu serrádas, i a
pesôa ci mi xamáva éra un póbri ómen grizálhu i máu vestídu.

--- Sr.~Bentínhu, dísi-mi êli xorãndu; sábi ci mêu fílhu Mandúca morrêu?

--- Morrêu?

--- Morrêu a mêia óra, entérra-si amanhã. Mandêi recádu a súa mãi agóra
mêzmu, i éla fêiz-mi a caridádi di mandár augúmas flôris pra botár nu
caixãu. Mêu póbri fílhu! Tínha di morrêr, i fôi bon ci morrêsi, coitádu,
máis apezár di túdu sêmpri dói. Ci vída ci êli têvi!... Un día dêstis
aínda si lembrôu du senhôr, i perguntôu si istáva nu semináriu... Cér
ve-lu? Êntri, ãndi ve-lu...

Cústa-mi dizêr ístu, máis ãntis péci pur esesívu ci pur diminútu. Cis
respondêr ci nãu, ci nãu cería ver u Mandúca, i fis até un jéstu pra
fujír. Nãu éra mêdu; nôutra ocaziãu pódi ser até ci entrási con
fasilidádi i curiozidádi, máis agóra ía tãu contênti! Ver un defúntu áu
voutár di úma namoráda... A côizas ci si nãu ajústãu nen combínãu. A
símplis notísia éra ja úma turvasãu grãndi. As mínhas idéias di ôuru
perdêrãu tôdas a cor i u metáu pra si trocáren in sínza iscúra i fêia,
i nãu distíngi máis náda. Pênsu ci xegêi a dizêr ci tínha prêza, máis
prováveu-mênti nãu falêi pur palávras cláras, nen sicér umãnas, purcê
êli, incostádu áu portáu, abría-mi ispásu con u jéstu, i êu, sen áuma
pra entrár nen fujír, deixêi áu côrpu fazêr u ci pudési, i u côrpu
acabôu entrãndu.

Nãu cúupu áu ómen; pra êli, a côiza máis importãnti du momêntu éra u
fílhu. Máis tambên nãu mi cúupen a min; pra min, a côiza máis
importãnti éra Capitú. U máu fôi ci us dôis cázus si conjugásen na
mêzma tárdi, i ci a mórti di un viési metêr u narís na vída du ôutru.
Êis u máu tôdu. Si êu pasási ãntis ôu depôis, ôu si u Mandúca isperási
augúmas óras pra morrêr, nenhúma nóta aborresída viría interrompêr as
melodías da mínha áuma. Pur ci morrêr ezáta-mênti a mêia óra? Tôda óra
é apropriáda áu óbitu; mórri-si múitu ben as sêis ôu séti óras da tárdi.




\chapt{LXXXV}{U defúntu}

Táu fôi u sentimêntu confúzu con ci entrêi na lója di lôusa. A lója éra
iscúra, i u interiôr da cáza mênus lúis tínha, agóra ci as janélas da
área istávãu serrádas. A un cãntu da sála di jantár vi a mãi xorãndu; a
pórta da aucóva dúas criãnsas olhávãu ispantádas pra dêntru, con u dêdu
na bôca. U cadáver jazía na cãma; a cãma...

Suspendãmus a pêna i vãmus a janéla ispairesêr a memória. Reáu-mênti, u
cuádru éra fêiu, ja pêla mórti, ja pêlu defúntu, ci éra orríveu... Ístu
ací, sin, é ôutra côiza. Túdu u ci vêju la fóra respíra vída, a cábra
ci rumína áu pé di úma carrósa, a galínha ci marísca nu xãu da rúa, u
tren da Istráda Sentráu ci búfa, asobía, fuméga i pása, a paumêira ci
invésti pra u séu, i fínau-mênti acéla tôrri di igrêja, apezár di nãu
ter músculus nen folhájen. Un rapáis, ci alí nu bécu empína un papagáiu
di papéu, nãu morrêu nen mórri, pôstu tambên si xãmi Mandúca.

Verdádi é ci u ôutru Mandúca éra máis vélhu ci êsti, pôucu máis vélhu.
Tería dizôitu ôu dizenóvi ãnus, máis tãntu lhi darías cínzi cômu vínti
i dôis, a cára nãu permitía trazêr a idádi a vísta, ãntis a iscondía
nas dóbras da... Va, díga-si túdu; é môrtu, us sêus parêntis sãu mórtus,
si ezísti augún nãu é in táu evidênsia ci si véxi ôu dôa. Díga-si túdu;
Mandúca padesía di úma cruéu enfermidádi, náda mênus ci a lépra. Vívu
éra fêiu; môrtu paresêu-mi orríveu. Cuãndu êu vi, istendídu na cãma, u
trísti côrpu dacêli mêu vizínhu, ficêi apavorádu i dizviêi us ólhus.
Nãu sêi ci mãu ocúuta mi compelíu a olhár ôutra vêis, aínda ci di
fujída; sedí, olhêi, tornêi a olhár, até ci recuêi di tôdu i saí du
cuártu.

--- Padesêu múitu! suspirôu u pái.

--- Coitádu di Mandúca! solusáva a mãi.

Êu cuidêi di saír, dísi ci éra isperádu in cáza, i dispedí-mi. U pái
perguntôu-mi si lhi faría u favôr di ir áu entêrru; respondí con a
verdádi, ci nãu sabía, faría u ci mínha mãi cisési. I rápidu saí,
atravesêi a lója, i sautêi a rúa.




\chapt{LXXXVI}{Amái, rapázis!}

Éra tãu pértu, ci ãntis di trêis minútus mi axêi in cáza. Parêi nu
corredôr, a tomár fôlegu; buscáva iscesêr u defúntu, pálidu i disfórmi,
i u máis ci nãu dísi pra nãu dar a éstas pájinas un aspéctu repugnãnti,
máis pódis imajiná-lu. Túdu arredêi da vísta, in pôucus segúndus;
bastôu-mi pensár na ôutra cáza, i máis na vída i na cára frêsca i
lépida di Capitú... Amái, rapázis! i, prinsipáu-mênti, amái môsas
líndas i grasiózas; élas dãu remédiu áu máu, arôma áu infécitu, trócãu
a mórti pêla vída... Amái, rapázis!




\chapt{LXXXVII}{A séji}

Xegára áu úutimu degráu, i úma idéia mi entrôu nu sérebru, cômu si
istivési a isperár pur min, êntri as grádis da canséla. Ouví di memória
as palávras du pái di Mandúca pedíndu-mi ci fôsi áu entêrru nu día
segínti. Parêi nu degráu. Refléti un instãnti; sin, podía ir áu entêrru,
pediría a mínha mãi ci mi alugási un cárru...

Nãu cuídis ci éra u dezêju di andár di cárru, pur máis ci tivési u
góstu da condusãu. In picênu, lêmbra-mi ci ía asín múita vêis con mínha
mãi as vizítas di amizádi ôu di serimônia, i a mísa, si xovía. Éra úma
vélha séji di mêu pái, ci éla conservôu u máis ci pôdi. U coxêiru, ci
éra nósu iscrávu, tãu vélhu cômu a séji, cuãndu mi vía a pórta, vestídu,
isperãndu mínha mãi, dizía-mi ríndu:

--- Pái Joãu vái levár nhonhô!

I éra ráru ci êu nãu lhi recomendási:

--- Joãu, demóra múitu as bêstas; vái divagár.

--- Nha Glória nãu gósta.

--- Máis demóra!

Fíca entendídu ci éra pra saboreár a séji, nãu pêla vaidádi, purcê éla
nãu permitía ver as pesôas ci íãu dêntru. Éra úma vélha séji obisolêta,
di dúas ródas, istrêita i cúrta, con dúas cortínas di côuru na frênti,
ci corríãu pra us ládus cuãndu éra presízu entrár ôu saír. Cáda cortína
tínha un óculu di vídru, pur ôndi êu gostáva di ispiár pra fóra.

--- Sênta, Bentínhu!

--- Dêixa ispiár, mamãi!

I in pé, cuãndu éra máis picênu, metía a cára nu vídru, i vía u coxêiru
con as súas grãndis bótas, iscanxádu na múla da iscêrda, i segurãndu a
rédea da ôutra; na mãu leváva u xicóti grôsu i comprídu. Túdu incômodu,
as bótas, u xicóti i as múlas, máis êli gostáva i êu tambên. Dus ládus
vía pasár as cázas, lójas ôu nãu, abértas ôu fexádas, con jênti ôu sen
éla, i na rúa as pesôas ci íãu i vínhãu, ôu atravesávãu diãnti da séji,
con grãndis pernádas ôu pásus miúdus. Cuãndu avía impedimêntu di jênti
ôu di animáis, a séji paráva, i entãu u ispetáculu éra partícular-mênti
interesãnti; as pesôas parádas na causáda ôu a pórta das cázas, olhávãu
pra a séji i falávãu êntri si, naturáu-mênti sôbri cen iría dêntru.
Cuãndu fúi cresêndu in idádi imajinêi ci adivinhávãu i dizíãu: «É acéla
senhóra da Rúa di Máta-caválus, ci ten un fílhu, Bentínhu...»

A séji ía tãntu con a vída recôndita di mínha mãi, ci cuãndu ja nãu
avía nenhúma ôutra, continuãmus a andár néla, i éra conhesída na rúa i
nu báirru pêla «séji antíga.» Afináu mínha mãi consentíu in deixá-la,
sen a vendêr lógu; só abríu mãu déla purcê as dispêzas di coxêira a
obrigárãu a ísu. A razãu di a guardár inútiu fôi iscluzíva-mênti
sentimentáu; éra a lembrãnsa du marídu. Túdu u ci vínha di mêu pái éra
conservádu cômu un pedásu dêli, un réstu da pesôa, a mêzma áuma
integráu i púra. Máis u úzu, êsi éra fílhu tambên du carransízmu ci éla
confesáva áus amígus. Mínha mãi isprimía ben a fidelidádi áus vélhus
ábitus, vélhas manêiras, vélhas idéias, vélhas módas. Tínha u sêu muzêu
di relícias, pêntis dizuzádus, un trêxu di mantílha; úmas moédas di
cóbri datádas di 1824 i 1825, i, pra ci túdu fôsi antígu, a si mêzma si
cería fazêr vélha; máis ja deixêi dítu ci, nêsti pôntu, nãu aucansáva
túdu u ci cería.




\chapt{LXXXVIII}{Un pretêstu onéstu}

Nãu, a idéia di ir áu entêrru nãu vínha da lembrãnsa du cárru i súas
dosúras. A oríjen éra ôutra: éra purcê, acompanhãndu u entêrru nu día
segínti, nãu iría áu semináriu, i podía fazêr ôutra vizíta a Capitú, un
tãntu máis demoráda. Êis aí u ci éra. A lembrãnsa du cárru podía vir
asesória-mênti depôis, máis a prinsipáu i imediáta fôi acéla. Voutaría
a Rúa dus Inválidus, a pretêstu di sabêr di sinhazínha Gurjéu. Contáva
ci túdu mi saísi cômu nacêli día. Gurjéu aflítu, Capitú comígu nu
canapé, as mãus prêzas, u pentiádu...

--- Vôu pedír a mamãi.

Abrí a canséla. Ãntis di transpô-la, asín cômu ouvíra da memória a
palávra du pái du môrtu, ouví agóra a da mãi, i repetí a mêia vóis:

--- Coitádu di Mandúca!




\chapt{LXXXIX}{A recúza}

Mínha mãi ficôu perplécsa cuãndu lhi pedí pra ir áu entêrru.

--- Perdêr un día di semináriu...

Fiz-lhi notár a amizádi ci u Mandúca mi tínha, i depôis éra jênti póbri...
Túdu u ci mi lembrôu dizêr, dísi. Príma Justína opinôu pêla negatíva.

--- Vosê áxa ci nãu dévi ir? perguntôu-lhi mínha mãi.

--- Áxu ci nãu. Ci amizádi é ésa ci êu núnca vi?

Príma Justína vensêu. Cuãndu referí u cázu áu agregádu, êsti sorríu, i
dísi-mi ci u motívu iscondídu da príma éra prováveu-mênti nãu dar áu
entêrru «u lústri da mínha pesôa.» Fôsi u ci fôsi, ficêi amuádu; nu día
segínti, pensãndu nu motívu, nãu mi dizagradôu; máis tárdi axêi-lhi un
sabôr particulár.




\chapt{XC}{A polêmica}

Nu día segínti, pasêi pêla cáza du defúntu, sen entrár nen parár --- ôu,
si parêi, fôi só un instãnti, aínda máis brévi ci êsti in ci vu-lu
díigu. Si mi nãu engãnu, andêi até máis deprésa, reseãndu ci mi xamásen
cômu na véspera. Úma vêis ci nãu ía áu entêrru, ãntis lônji ci prócsimu.
Fúi andãndu i pensãndu nu póbri diábu.

Nãu éramus amígus, nen nus conhesíamus di múitu. Intimidádi, ci
intimidádi podía avêr êntri a doênsa dêli i a mínha saúdi? Tivémus
relasõis brévis i distãntis. Fúi pensãndu nélas, recordãndu augúmas.
Reduzíãu-si tôdas a úma polêmica, êntri nós, dôis ãnus ãntis, a
propózitu... Máu podêis crer a ci propózitu fôi. Fôi a gérra da Criméia.

Mandúca vivía nu interiôr da cáza, deitádu na cãma, lêndu pur disfastíu.
Áu domíngu, sôbri a tárdi, u pái enfiáva-lhi úma camizóla iscúra, i
trazía-u pra u fúndu da lója, dôndi êli ispiáva un páumu da rúa i a
jênti ci pasáva. Éra tôdu u sêu recrêiu. Fôi alí ci u vi úma vêis, i
nãu ficêi pôucu ispantádu; a doênsa ía-lhi comêndu párti das cárnis, us
dêdus ceríãu apertár-si; u aspéctu nãu atraía, decértu. Tínha êu di
trêzi pra cuatôrzi ãnus. Da segúnda vêis ci u vi alí, cômu falásemus da
gérra da Criméia, ci entãu ardía i andáva nus jornáis, Mandúca dísi ci
us aliádus avíãu di vensêr, i êu respondí ci nãu.

--- Pôis verêmus, tornôu êli. Só si a justísa nãu vensêr nêsti múndu, u
ci é imposíveu, i a justísa istá con us aliádus.

--- Nãu, senhôr, a razãu é dus rúsus.

Naturáu-mênti, íamus con u ci nus dizíãu us jornáis da sidádi,
transcrevêndu us di fóra, máis pódi ser tambên ci cáda un di nós tivési
a opiniãu du sêu temperamêntu. Fúi sêmpri un tãntu moscovíta nas mínhas
idéias. Defendí u dirêitu da Rúsia, Mandúca fêis u mêzmu áu dus aliádus,
i u tersêiru domíngu in ci entrêi na lója tocãmus ôutra vêis nu asúntu.
Entãu Mandúca propôis ci trocásemus a argumentasãu pur iscrítu, i na
têrsa ôu cuárta-fêira resebí dúas fôlhas di papéu contêndu a ispozisãu
i defêza du dirêitu dus aliádus, i da integridádi da Turcía, concluíndu
pur ésta frázi profética:

«Us rúsus nãu ãu di entrár in Constantinópla!»

Li-a i metí-mi a refutá-la. Nãu mi recórda un só dus argumêntus ci
empregêi, nen tauvêis interêsi conhesê-lus, agóra ci u séculu istá a
espirár; máis a idéia ci mi ficôu dêlis é ci érãu irrespondíveis. Fúi
êu mêzmu levár-lhi u mêu papéu. Fizérãu-mi entrár na aucóva, ôndi êli
jazía istirádu na cãma, máu cobértu pur úma côuxa di retálhus. Ôu góstu
da polêmica ôu cuaucér ôutra cáuza ci nãu aucãnsu, nãu mi deixôu sentír
tôda a repugnãnsia ci saía da cãma i du doênti, i u prazêr con ci lhi
dêi u papéu fôi sinséru. Mandúca, pêla súa párti, pur máis nojóza ci
tivési entãu a cára, u sorrízu ci a asendêu disimulôu u máu fízicu. A
convicisãu con ci mi resebêu u papéu i dísi ci ía ler i respondería é
ci nãu ten palávras nósas nen alhêias ci a dígãu di tôdu i con verdádi;
nãu éra ezautáda, nãu éra ruidóza, nãu tínha jéstus, nen a moléstia us
permitiría; éra símplis, grãndi, profúnda, un gôzu infinítu di vitória,
ãntis di sabêr us mêus argumêntus. Tínha ja papéu, pêna i tínta áu pé
da cãma. Días depôis resebí a réplica; nãu mi lêmbra si trazía côizas
nóvas ôu nãu; u calôr é ci cresía, i u fináu éra u mêzmu:

«Us rúsus nãu ãu di entrár in Constantinópla!»

Treplicêi, i daí continuôu pur augún têmpu úma polêmica ardênti, in ci
nenhún di nós sedía, defendêndu cáda un us sêus cliêntis con fôrsa i
bríu. Mandúca éra máis lôngu i prôntu ci êu. Naturáu-mênti a min
sobrávãu míu côizas ci distraíãu, u istúdu, us recrêius, a família, i a
própria saúdi, ci mi xamáva a ôutrus ezersísius. Mandúca, sáuvu u páumu
di rúa áu domíngu di tárdi, tínha só ésta gérra, asúntu da sidádi i du
múndu, máis ci ningên ía tratár con êli. U acázu déra-lhi in min un
adiversáriu; êli, ci tínha góstu a iscríta, deitôu-si áu debáti, cômu a
un remédiu nôvu i radicáu. As óras trístis i comprídas érãu agóra
brévis i alégris; us ólhus dizaprendêrãu di xorár, si porventúra
xorávãu ãntis. Sentí ésta mudãnsa dêli nas próprias manêiras du pái i
da mãi.

--- Nãu imajína cômu êli ãnda agóra, depôis ci u senhôr lhi iscrévi
acêlis papéis, dizía-mi u dônu da lója, úma vêis, a pórta da rúa. Fála
i ri múitu. Lógu ci êu mãndu u caixêiru levár-lhi us papéis dêli, êntra
a indagár da respósta, i si demorará múitu, i ci pergúnti áu moléci,
cuãndu pasár. Encuãntu ispára, relê jornáis i tóma nótas. Máis tambên,
apênas resébi us sêus papéis, atíra-si a le-lus, i comésa lógu a
iscrevêr a respósta. A ocaziõis in ci nãu cómi ôu cómi máu; tãntu ci êu
cería pedír-lhi úma côiza, é ci nãu us mãndi a óra du aumôsu ôu di
jantár...

Fúi êu ci cansêi primêiru. Comesêi a demorár as respóstas, até ci nãu
dêi máis nenhúma; êli aínda teimôu dúas ôu trêis vêzis depôis du mêu
silênsiu, máis nãu resebêndu contestasãu augúma, pur fadíga tambên ôu
pur nãu aborresêr, acabôu di tôdu con as súas apolojías. A úutima, cômu
a primêira, cômu tôdas, afirmáva a mêzma predisãu etérna:

«Us rúsus nãu ãu di entrár in Constantinópla!»

Nãu entrárãu, efetíva-mênti, nen entãu, nen depôis, nen até agóra. Máis
a predisãu será etérna? Nãu xegarãu a entrár augún día? Problêma
difísiu. U própriu Mandúca, pra entrár na sepuutúra, gastôu trêis ãnus
di disolusãu, tãu sértu é ci a naturêza, cômu a istória, nãu si fáis
brincãndu. A vída dêli rezistíu cômu a Turcía; si afináu sedêu fôi
purcê lhi fautôu úma aliãnsa cômu a ãnglu-fransêza, nãu si podêndu
considerár táu u símplis acôrdu da medisína i da farmásia. Morrêu
afináu, cômu us Istádus mórren; nu nósu cázu particulár, a cestãu é
sabêr, nãu si a Turcía morrerá, purcê a mórti nãu pôupa a ningên, máis
si us rúsus entrarãu augún día in Constantinópla; ésa éra a cestãu pra
u mêu vizínhu leprôzu, debáixu da trísti, róta i infécita côuxa di
retálhus...




\chapt{XCI}{Axádu ci consóla}

É cláru ci as reflecsõis ci aí dêixu nãu fôrãu fêitas entãu, a camínhu
du semináriu, máis agóra nu gabinêti du Enjênhu Nôvu. Entãu, nãu fis
própria-mênti nenhúma, a nãu ser ésta: ci serví di alíviu un día áu mêu
vizínhu Mandúca. Ôji, pensãndu melhór, áxu ci nãu só serví di alíviu,
máis até lhi dêi felisidádi. I u axádu consóla-mi; ja agóra nãu
isceserêi máis ci dêi dôis ôu trêis mêzis di felisidádi a un póbri
diábu, fazêndu-lhi iscesêr u máu i u réstu. É augúma côiza na licidasãu
da mínha vída. Si a nu ôutru múndu táu ôu cuáu prêmiu pra as virtúdis
sen intensãu, ésta pagará un ôu dôis dus mêus múitus pecádus. Cuãntu áu
Mandúca, nãu crêiu ci fôsi pecádu opinár côntra a Rúsia, máis, si éra,
êli istará purgãndu a cuarênta ãnus a felisidádi ci aucansôu in dôis ôu
trêis mêzis; dôndi concluirá (ja tárdi) ci éra aínda melhór avêr jemídu
só-mênti, sen opinár côiza nenhúma.




\chapt{XCII}{U diábu nãu é tãu fêiu cômu si pínta}

Mandúca enterrôu-si sen min. A múitus ôutrus acontesêu a mêzma côiza,
sen ci êu sentísi náda, máis êsti cázu aflijíu-mi partícular-mênti pêla
razãu ja díta. Tambên sentí nãu sêi ci melancolía áu recordár a
primêira polêmica da vída, u góstu con ci êli resebía us mêus papéis i
si propúnha a refutá-lus, nãu contãndu u góstu du cárru... Máis u têmpu
apagôu deprésa tôdas ésas saudádis i resurreisõis. Nen fôi só êli; dúas
pesôas viérãu ajudá-lu: Capitú, cúja imájen dormíu comígu na mêzma
nôiti, i ôutra ci dirêi nu capítulu ci ven. U réstu dêsti capítulu é só
pra pedír ci, si auguên tivér di ler u mêu lívru con augúma atensãu
máis da ci lhi ezijír u prêsu du ezemplár, nãu dêixi di concluír ci u
Diábu nãu é tãu fêiu cômu si pínta. Céru dizêr...

Céru dizêr ci u mêu vizínhu di Máta-caválus, temperãndu u máu con a
opiniãu ãnti-rúsa, dáva a podridãu das súas cárnis un reflécsu
ispirituáu ci as consoláva. A consolasãu maióris, decértu, i úma das
máis eselêntis é nãu padesêr êsi nen ôutru máu augún, máis a naturêza é
tãu divína ci si divérti con táis contrástis, i áus máis nojêntus ôu
máis aflítus asêna con úma flor. I tauvêis sáia asín a flor máis béla;
u mêu jardinêiru afírma ci as violêtas, pra têren un xêiru superiôr, ãu
mistér di istrúmi di pôrcu. Nãu ezaminêi, máis dévi ser verdádi.




\chapt{XCIII}{Un amígu pur un defúntu}

Cuãntu a ôutra pesôa ci têvi a fôrsa obliteratíva, fôi u mêu coléga
Iscobár ci nu domíngu, ãntis du mêiu-día, vêiu ter a Máta-caválus. Un
amígu supría asín un defúntu, i táu amígu ci durãnti sêrca di síncu
minútus istêvi con a mínha mãu êntri as súas, cômu si mi nãu vísi dêzdi
lôngus mêzis.

--- Vosê jãnta comígu, Iscobár?

--- Vin pra ístu mêzmu.

Mínha mãi agradesêu-lhi a amizádi ci mi tínha, i êli respondêu con
múita polidêis, aínda ci un tãntu atádu, cômu si caresêsi di palávra
prônta. Ja vísti ci nãu éra asín, a palávra obedesía-lhi, máis u ómen
nãu é sêmpri u mêzmu in tôdus us instãntis. U ci êli dísi, in rezúmu,
fôi ci mi istimáva pêlas mínhas bôas cualidádis i aprimoráda educasãu;
nu semináriu tôdus mi ceríãu ben, nen podía deixár di ser asín,
acresentôu. Insistía na educasãu, nus bons ezêmplus, «na dôsi i rára
mãi» ci u Séu mi dêu... Túdu ísu con a vóis engazgáda i trêmula.

Tôdus ficárãu gostãndu dêli. Êu istáva tãu contênti cômu si Iscobár
fôsi invensãu mínha. Jozé Días disfexôu-lhi dôis superlatívus, tíu
Cózmi dôis capótis, i príma Justína nãu axôu táxa ci lhi por; depôis,
sin, nu segúndu ôu tersêiru domíngu, vêiu éla confesár-nus ci u mêu
amígu Iscobár éra un tãntu metidísu i tínha uns ólhus polisiáis a ci
nãu iscapáva náda.

--- Sãu us ólhus dêli, isplicêi.

--- Nen êu díigu ci sêjãu di ôutru.

--- Sãu ólhus refletídus, opinôu tíu Cózmi.

--- Segúra-mênti, acudíu Jozé Días; entretãntu, pódi ser ci a senhóra
D.~Justína tênha augúma razãu. A verdádi é ci úma côiza nãu impédi
ôutra, i a reflecsãu cáza-si múitu ben a curiozidádi naturáu. Parési
curiôzu, ísu parési, máis...

--- A min parési-mi un mosínhu múitu sériu, dísi mínha mãi.

--- Jústa-mênti! confirmôu Jozé Días pra nãu discordár déla.

Cuãndu êu referí a Iscobár acéla opiniãu di mínha mãi (sen lhi contár
as ôutras, naturáu-mênti), vi ci u prazêr dêli fôi istraordináriu.
Agradesêu, dizêndu ci érãu bondádis, i elojiôu tambên mínha mãi,
senhóra grávi, distínta i môsa, múitu môsa... Ci idádi tería?

--- Ja fêis cuarênta, respondí êu vága-mênti pur vaidádi.

--- Nãu é posíveu! isclamôu Iscobár. Cuarênta ãnus! Nen parési trínta;
istá múitu môsa i buníta. Tambên a auguên a di vosê saír, con êsis
ólhus ci Dêus lhi dêu; sãu ezáta-mênti us déla. Enviuvôu a múitus ãnus?

Contêi-lhi u ci sabía da vída déla i di mêu pái. Iscobár iscutáva
atêntu, perguntãndu máis, pedíndu isplicasãu das pasájens omísas ôu só
iscúras. Cuãndu êu lhi dísi ci nãu mi lembráva náda da rósa, tãu
picinínu viéra, contôu-mi dúas ôu trêis reminisênsias dus sêus trêis
ãnus di idádi, aínda agóra frêscas. I nãu contávamus voutár a rósa?

--- Nãu, agóra nãu voutãmus máis. Ólhi, acêli prêtu ci alí vái pasãndu,
é di la. Tomáis!

--- Nhonhô!

Istávamus na órta da mínha cáza, i u prêtu andáva in servísu; xegôu-si
a nós i isperôu.

--- É cazádu, dísi êu pra Iscobár. María ôndi istá?

--- Istá socãndu mílhu, sin, senhôr.

--- Vosê aínda si lêmbra da rósa, Tomáis?

--- Alêmbra, sin, senhôr.

--- Bên, va-si embóra.

Mostrêi ôutru, máis ôutru, i aínda ôutru, êsti Pêdru, acêli Jozé, acêli
ôutru Damiãu...

--- Tôdas as lêtras du aufabétu, interrompêu Iscobár.

Con efêitu, érãu diferêntis lêtras, i só entãu reparêi nístu; apontêi
aínda ôutrus iscrávus, augúns con us mêzmus nômis, distingíndu-si pur
un apelídu, ôu da pesôa, cômu Joãu Fúlu, María Gôrda, ôu di nasãu cômu
Pêdru Bengéla, Antôniu Mosambíci...

--- I istãu tôdus ací in cáza? perguntôu êli.

--- Nãu, augúns ãndãu ganhãndu na rúa, ôutrus istãu alugádus. Nãu éra
posíveu ter tôdus in cáza. Nen sãu tôdus us da rósa; a maiór párti
ficôu la.

--- U ci mi adimíra é ci D.~Glória si acostumási lógu a vivêr in cáza
da sidádi, ôndi túdu é apertádu; a di la é naturáu-mênti grãndi.

--- Nãu sêi, máis parési. Mamãi ten ôutras cázas maióris ci ésta; dis
porên ci a di morrêr ací. As ôutras istãu alugádas. Augúmas sãu ben
grãndis, cômu a da Rúa da Citãnda...

--- Conhêsu ésa; é buníta.

--- Ten tambên nu Ríu Comprídu, na Sidádi-Nóva, úma nu Catêti...

--- Nãu lhi ãu di fautár tétus, concluíu êli sorríndu con simpatía.

Caminhãmus pra u fúndu. Pasãmus u lavadôuru; êli parôu un instãnti aí,
mirãndu a pédra di batêr rôupa i fazêndu reflecsõis a propózitu du
asêiu; depôis continuãmus. Cuáis fôrãu as reflecsõis nãu mi lêmbra
agóra; lêmbra-mi só ci as axêi engenhózas, i ri, êli ríu tambên. A
mínha alegría acordáva a dêli, i u séu istáva tãu azúu, i u ar tãu
cláru, ci a naturêza paresía rir tambên conôscu. Sãu asín as bôas óras
dêsti múndu. Iscobár confesôu êsi acôrdu du intérnu con u istérnu, pur
palávras tãu fínas i áutas ci mi comovêrãu; depôis, a propózitu da
belêza moráu ci si ajústa a fízica, tornôu a falár di mínha mãi, «un
ãnju dobrádu», dísi êli.




\chapt{XCIV}{Idéias aritiméticas}

Nãu díigu u máis, ci fôi múitu. Nen êli sabía só elojiár i pensár,
sabía tambên cauculár deprésa i ben. Éra das cabêsas aritiméticas di
Holmes (\mth{2+2 ¤ 4}). Nãu si imajína a fasilidádi con ci êli somáva
ôu muutiplicáva di cor. A divizãu, ci fôi sêmpri úma das operasõis
difíseis pra min, éra pra êli cômu náda: serráva un pôucu us ólhus,
voutádus pra síma, i susurráva as denominasõis dus augarízmus; istáva
prôntu. Ístu con séti, trêzi, vínti augarízmus. A vocasãu éra táu ci u
fazía amár us próprius sináis das sômas, i tínha ésta opiniãu ci us
augarízmus, sêndu pôucus, érãu múitu máis conseituózus ci as vínti i
síncu lêtras du aufabétu.

--- A lêtras inúteis i lêtras dispensáveis, dizía êli. Ci servísu
divérsu préstãu u \emph{d} i u \emph{t}? Ten cuázi u mêzmu son. U mêzmu
díigu du \emph{b} i du \emph{p}, u mêzmu du \emph{s}, du \emph{c} i du
\emph{z}, u mêzmu du \emph{k} i du \emph{g}, etc.~. Sãu trapalhísis
caligráficas. Vêja us augarízmus: nãu a dôis ci fásãu u mêzmu ofísiu; 4
é 4, i 7 é 7. I adimíri a belêza con ci un 4 i un 7 fórmãu ésta côiza
ci si isprími pur 11. Agóra dóbri 11 i terá 22; muutiplíci pur iguáu
númeru, da 484, i asín pur diãnti. Máis ôndi a perfeisãu é maiór é nu
emprêgu du \emph{zéru}. U valôr du \emph{zéru} é, in si mêzmu, náda;
máis u ofísiu dêsti sináu negatívu é jústa-mênti aumentár. Un 5 sozínhu
é un 5; pônha-lhi dôis 00, é 500. Asín, u ci nãu váli náda fáis valêr
múitu, côiza ci nãu fázen as lêtras dobrádas, pôis êu tãntu apróvu con
un \emph{p} cômu con dôis \emph{pp}.

Criádu na ortografía di mêus páis, custáva-mi a ouvír táis blasfêmias,
máis nãu ouzáva refutá-lu. Contúdu, un día, proferí augúmas palávras di
defêza, áu ci êli respondêu ci éra un preconsêitu, i acresentôu ci as
idéias aritiméticas podíãu ir áu infinítu, con a vantájen ci érãu máis
fáseis di meneár. Asín ci, êu nãu éra capáis di rezouvêr di momêntu un
problêma filozóficu ôu linguísticu, áu pásu ci êli podía somár, in
trêis minútus, cuaiscér cuantías.

--- Pur ezêmplu... de-mi un cázu, de-mi úma porsãu di númerus ci êu nãu
sáiba nen pósa sabêr ãntis... ólhi, de-mi u númeru das cázas di súa mãi
i us alugéis di cáda úma, i si êu nãu disér a sôma totáu in dôis, in un
minútu, enfórci-mi!

Aseitêi a apósta, i na semãna segínti levêi-lhi iscrítus in un papéu us
augarízmus das cázas i dus alugéis. Iscobár pegôu nu papéu, pasôu-us
pêlus ólhus a fin di us decorár, i encuãntu êu fitáva u relójiu, êli
ergía as pupílas, serráva as páupebras, i susurráva... Ó! u vêntu nãu é
máis rápidu! Fôi dítu i fêitu; in mêiu minútu bradáva-mi:

--- Da túdu 1¦070$000 mensáis.

Fícêi pazmádu. Considéra ci érãu nãu mênus di nóvi cázas, i ci us
alugéis variávãu di úma pra ôutra, índu di 70$000 a 180$000. Pôis túdu
ístu in ci êu gastaría trêis ôu cuátru minútus, --- i avía di ser nu
papéu, --- fe-lu Iscobár di cor, brincãndu. Olháva-mi triunfáu-mênti, i
perguntáva si nãu éra ezátu. Êu, só pur lhi mostrár ci sin, tirêi du
bôusu u papelínhu ci leváva con a sôma totáu, i mostrêi-lhu; éra acílu
mêzmu, nen un êrru: 1¦070$000.

--- Ístu próva ci as idéias aritiméticas sãu máis símplis, i portãntu
máis naturáis. A naturêza é símplis. A árti é atrapalháda.

Fícêi tãu entuziazmádu con a fasilidádi mentáu du mêu amígu, ci nãu
púdi deixár di abrasá-lu. Éra nu pátiu; ôutrus seminarístas notárãu a
nósa efuzãu; un pádri ci istáva con êlis nãu gostôu.

--- A modéstia, dísi-nus, nãu consênti êsis jéstus esesívus; póden
istimár-si con moderasãu.

Iscobár obiservôu-mi ci us ôutrus i u pádri falávãu di invéja i
propôis-mi vivêr separádus. Interrompí-u dizêndu ci nãu; si éra invéja,
tãntu piór pra êlis.

--- Cebrêmus-lhi a castãnha na bôca!

--- Máis...

--- Ficêmus aínda máis amígus ci até ací.

Iscobár apertôu-mi a mãu as iscondídas, con táu fôrsa ci aínda mi dóen
us dêdus. É iluzãu, decértu, si nãu é efêitu das lôngas óras ci tênhu
istádu a iscrevêr sen parár. Suspendãmus a pêna pur augúns instãntis...




\chapt{XCV}{U pápa}

A amizádi di Iscobár fêis-si grãndi i fecúnda; a di Jozé Días nãu lhi
cis ficár atráis. Na primêira semãna dísi-mi êsti in cáza:

--- Agóra é sértu ci vosê vái saír ja du semináriu.

--- Cômu?

--- Ispéri até amanhã. Vôu jogár con êlis ci mi xamárãu; amanhã, la nu
cuártu, nu cintáu, ôu na rúa, índu a mísa, côntu-lhi u ci a. A idéia é
tãu sãnta ci nãu istá máu nu santuáriu. Amanhã, Bentínhu.

--- Máis é côiza sérta?

--- Sertísima!

Nu día segínti revelôu-mi u mistériu. Áu primêiru aspéctu, confésu ci
ficêi dizlumbrádu. Trazía úma nóta di grandêza i di ispiritualidádi ci
faláva áus mêus ólhus di seminarísta. Éra nãu mênus ci ístu. Mínha mãi,
áu paresêr dêli, istáva arrependída du ci fizéra, i dezejaría ver-mi ca
fóra, máis entendía ci u vínculu moráu da promésa a prendía
indisolúveu-mênti. Cumpría rompê-lu, i pra tãntu valía a Iscritúra, con
u podêr di dizligár dádu áus apóstolus. Asín ci, êli i êu iríamus a
Rôma pedír a absolvisãu du pápa... Ci mi paresía?

--- Parési-mi ben, respondí depôis di augúns segúndus di reflecsãu.
Pódi ser un bon remédiu.

--- É u únicu, Bentínhu, é u únicu! Vôu ja ôji conversár con D.~Glória,
espônhu-lhi túdu, i podêmus partír dací a dôis mêzis, ôu ãntis...

--- Melhór é falár domíngu ci ven; dêixi-mi pensár primêiru...

--- Ó! Bentínhu! interrompêu u agregádu. Pensár in ce? Vosê u ci cér...
Dígu? Nãu si amofína con u sêu vélhu? Vosê u ci cér é consuutár a úma
pesôa.

Rigoróza-mênti, érãu dúas pesôas, Capitú i Iscobár, máis êu negêi a
péis júntus ci cisési consuutár ningên. I ci pesôa, u reitôr? Nãu éra
naturáu ci lhi confiási táu asúntu. Nãu, nen reitôr, nen profesôr, nen
ningên; éra só u têmpu di refletír, úma semãna, nu domíngu daría a
respósta, i dêzdi ja lhi dizía ci a idéia nãu mi paresía ma.

--- Nãu?

--- Nãu.

--- Pôis rezouvãmus ôji mêzmu.

--- Nãu si vái a Rôma brincãndu.

--- Cen ten bôca vái a Rôma, i bôca nu nósu cázu é a moéda. Óra, vosê
pódi múitu ben gastár consígu... Comígu, nãu; un par di cáusas, trêis
camízas i u pãu diáriu, nãu presízu máis. Serêi cômu S.~Páulu, ci vivía
du ofísiu encuãntu ía pregãndu a palávra divína. Pôis êu vôu, nãu
pregá-la, máis buscá-la. Levarêmus cártas du internúnsiu i du bíspu,
cártas pra u nósu minístru, cártas di capuxínhus... Bên sêi a obijesãu
ci si pódi opôr a ésta idéia; dirãu ci é dádu pedír a dispênsa ca di
lônji; máis, alên du máis ci nãu díigu, básta refletír ci é múitu máis
solêni i bunítu ver entrár nu Vaticãnu, i prostrár-si áus péis du pápa
u própriu obijétu du favôr, u levíta prometídu, ci vái pedír pra súa
mãi ternísima i dulsísima a dispênsa di Dêus. Considéri u cuádru, vosê
beijãndu u pé áu prínsipi dus apóstolus; Súa Santidádi, con u sorrízu
evangélicu, inclína-si, interróga, ôuvi, absólvi i abensôa. Us ãnjus u
contêmplãu, a Vírjen recomênda áu santísimu fílhu ci tôdus us sêus
dezêjus, Bentínhu, sêjãu satisfêitus, i ci u ci vosê amár na Térra sêja
iguáu-mênti amádu nu Séu...

Nãu díigu máis, purcê é presízu acabár u capítulu, i êli nãu acabôu u
discúrsu. Falôu a tôdus us mêus sentimêntus di católicu i di namorádu.
Vi a áuma aliviáda di mínha mãi, vi a áuma felís di Capitú, ãmbas in
cáza, i êu con élas, i êli conôscu, túdu mediãnti úma picêna viájen a
Rôma, ci êu só jeográfica-mênti sabía ôndi ficáva; ispirituáu-mênti,
tambên, máis a distãnsia ci istaría da vontádi di Capitú é ci nãu. Êis
u pôntu esensiáu. Si Capitú axási lônji, nãu iría; máis éra presízu
ouví-la, i asín tambên a Iscobár, ci mi daría un bon consêlhu.




\chapt{XCVI}{Un subistitítu}

Ispúis a Capitú a idéia di Jozé Días. Ouvíu-mi atênta-mênti, i acabôu
trísti.

--- Vosê índu, dísi éla, iscési-mi intêira-mênti.

--- Núnca!

--- Iscési. A Európa dízen ci é tãu buníta, i a Itália prinsipáu-mênti.
Nãu é di la ci ven as cantôras? Vosê iscési-mi, Bentínhu. I nãu averá
ôutru mêiu? D.~Glória istá mórta pra ci vosê sáia du semináriu.

--- Sin, máis júuga-si prêza pêla promésa.

Capitú nãu axáva ôutra idéia, nen acabáva di adotár ésta. Di camínhu,
pedíu-mi ci, si acázu fôsi a Rôma, jurási ci nu fin di sêis mêzis
istaría di vóouta.

--- Jurú.

--- Pur Dêus?

--- Pur Dêus, pur túdu. Jurú ci nu fin di sêis mêzis istarêi di vóouta.

--- Máis si u pápa nãu tivér aínda soutádu a vosê?

--- Mãndu dizêr ísu mêzmu.

--- I si vosê mentír?

Ésta palávra doêu-mi múitu, i nãu axêi lógu ci lhi replicási. Capitú
metêu u negósiu a búlha, ríndu i xamãndu-mi disfarsádu. Depôis,
declarôu crer ci êu cumpriría u juramêntu, máis aínda asín nãu
consentíu lógu; ía ver si nãu avería ôutra côiza, i êu ci vísi tambên
pur mêu ládu.

Cuãndu voutêi áu semináriu, contêi túdu áu mêu amígu Iscobár, ci mi
ouvíu con iguáu atensãu i acabôu con a mêzma tristêza da ôutra. Us
ólhus, di costúmi fujidíus, cuázi mi comêrãu di contemplasãu. Di
repênti, vi-lhi nu rôstu un clarãu, un reflécsu di idéia. I ouví-lhi
dizêr con volubilidádi:

--- Nãu, Bentínhu, nãu é presízu ísu. A melhór, --- nãu díigu melhór,
purcê u Sãntu Pádri váli sêmpri máis ci túdu, --- máis a côiza ci
prodúis u mêzmu efêitu.

--- Ci é?

--- Súa mãi fêis promésa a Dêus di lhi dar un saserdóti, nãu é? Pôis
ben, de-lhi un saserdóti, ci nãu sêja vosê. Éla pódi múitu ben tomár a
si augún mosínhu órfãu, fazê-lu ordenár a súa cústa, istá dádu un pádri
áu autár, sen ci vosê...

--- Entêndu, entêndu, é ísu mêzmu.

--- Nãu áxa? continuôu êli. Consúuti sôbri ístu u protonotáriu; êli lhi
dirá si nãu é a mêzma côiza, ôu êu mêzmu consúutu, si cér; i si êli
ezitár, fála-si áu Sr.~bíspu.

Êu, refletíndu:

--- Sin, parési ci é ísu; reáu-mênti, a promésa cúmpri-si, nãu si
perdêndu u pádri.

Iscobár obiservôu ci, pêlu ládu econômicu, a cestãu éra fásiu; mínha
mãi gastaría u mêzmu ci comígu, i un órfãu nãu presizaría grãndis
comodidádis. Sitôu a sôma dus alugéis das cázas, 1¦070$000, alên dus
iscrávus...

--- Nãu a ôutra côiza, dísi êu.

--- I saímus júntus.

--- Vosê tambên?

--- Tambên êu. Vôu melhorár u mêu latín i sáiu; nen dôu teolojía. U
própriu latín nãu é presízu; pra ci nu comérsiu?

--- \emph{In hoc síginu vinces}, dísi êu ríndu.

Sentía-mi pilhéricu. Ó! cômu a isperãnsa alégra túdu. Iscobár sorríu,
paresêndu gostár da respósta. Depôis ficãmus a cuidár di nós mêzmus,
cáda un con us sêus ólhus perdídus, prováveu-mênti. Us dêli istávãu
asín, cuãndu tornêi di lônji, i agradesí di nôvu u plãnu lembrádu; nãu
podía avê-lu melhór. Iscobár ouvíu-mi contentísimu.

--- Aínda úma vêis, dísi êli grávi-mênti, a relijãu i a liberdádi fázen
bôa companhía.




\chapt{XCVII}{A saída}

Túdu si fêis pur êsi teôr. Mínha mãi ezitôu un pôucu, máis acabôu
sedêndu, depôis ci u Pádri Cabráu, têndu consuutádu u bíspu, voutôu a
dizêr-lhi ci sin, ci podía ser. Saí du semináriu nu fin du ãnu.

Tínha entãu pôucu máis di dizeséti... Ací devía ser u mêiu du lívru,
máis a inexperiênsia fêiz-mi ir atráis da pêna, i xêgu cuázi áu fin du
papéu, con u melhór da narrasãu pur dizêr. Agóra nãu a máis ci levá-la
a grãndis pernádas, capítulu sôbri capítulu, pôuca emênda, pôuca
reflecsãu, túdu in rezúmu. Ja ésta pájina váli pur mêzis, ôutras
valêrãu pur ãnus, i asín xegarêmus áu fin. Un dus sacrifísius ci fásu a
ésta dúra nesesidádi é a análizi das mínhas emosõis dus dizeséti ãnus.
Nãu sêi si augúma vêis tivésti dizeséti ãnus. Si sin, dévis sabêr ci é
a idádi in ci a metádi du ómen i a metádi du menínu fórmãu un só
curiôzu. Êu éra un curiozísimu, diría u mêu agregádu Jozé Días, i nãu
diría máu. U ci ésa cualidádi superlatíva mi rendêu nãu podería núnca
dizê-lu ací, sen caír nu êrru ci acábu di condenár; a análizi das
mínhas emosõis dacêli têmpu é ci entráva nu mêu plãnu. Pôstu ci fílhu
du semináriu i di mínha mãi, sentía ja, debáixu du recolhimêntu cástu,
uns asômus di petulãnsia i di atrevimêntu; érãu du sãngi, máis érãu
tambên das môsas ci na rúa ôu da janéla nãu mi deixávãu vivêr sosegádu.
Axávãu-mi líndu, i dizíãu-mu; augúmas ceríãu mirár di máis pértu a
mínha belêza, i a vaidádi é un prinsípiu di corrupsãu.




\chapt{XCVIII}{Síncu ãnus}

Vensêu a razãu; fúi-mi áus istúdus.

Pasêi us dizôitu ãnus, us dizenóvi, us vínti, us vínti i un; áus vínti
i dôis éra baxaréu in dirêitu.

Túdu mudára in vóouta di min. Mínha mãi rezouvêra-si a envelhesêr;
aínda asín us cabêlus brãncus vínhãu di ma vontádi, áus pôucus i
ispalháda-mênti; a tôuca, us vestídus, us sapátus rázus i súrdus érãu
us mêzmus di outróra. Ja nãu andaría tãntu di un ládu pra ôutru. Tíu
Cózmi padesía du corasãu i ía discansár. A príma Justína apênas istáva
máis idóza. Jozé Días tambên, nãu tãntu ci mi nãu fizési a finêza di ir
asistír a mínha graduasãu, i desêr comígu a sérra, lépidu i visôzu,
cômu si u baxaréu fôsi êli. A mãi di Capitú falesêra, u pái
apozentára-si nu mêzmu cárgu in ci cis dar demisãu da vída.

Iscobár comesáva a negosiár in café depôis di avêr trabalhádu cuátru
ãnus in úma das primêiras cázas du Ríu di Janêiru. Éra opiniãu di príma
Justína ci êli afagára a idéia di convidár mínha mãi a segúndas núpsias;
máis, si táu idéia ôuvi, cúmpri nãu iscesêr a grãndi diferênsa di idádi.
Tauvêis êli nãu pensási in máis ci asosiá-la áus sêus primêirus
tentãmens comersiáis, i di fátu, a pedídu mêu, mínha mãi adiantôu-lhi
augúns dinhêirus, ci êli lhi restituíu, lógu ci pôdi, nãu sen êsti
remóci: «D.~Glória é medróza i nãu ten ambisãu.»

A separasãu nãu nus isfriôu. Êli fôi u tersêiru na tróca das cártas
êntri min i Capitú. Dêzdi ci a víu animôu-mi múitu nu nósu amôr. As
relasõis ci travôu con u pái di Sãnxa istreitárãu as ci ja trazía con
Capitú, i fe-lu servír a ãmbus nós, cômu amígu. A prinsípiu, custôu-lhi
a éla aseitá-lu, prefería Jozé Días, máis Jozé Días repugnáva-mi pur un
réstu di respêitu di criãnsa. Vensêu Iscobár; pôstu ci vexáda, Capitú
entregôu-lhi a primêira cárta, ci fôi mãi i avó das ôutras. Nen depôis
di cazádu suspendêu êli u obiséciu... Ci êli cazôu, --- adivínha con
cen, --- cazôu con a bôa Sãnxa, a amíga di Capitú, cuázi irmã déla,
tãntu ci augúma vêis, iscrevêndu-mi, xamáva a ésta a «súa cunhadínha.»
Asín si fórmãu as afeisõis i us parentêscus, as aventúras i us lívrus.




\chapt{XCIX}{U fílhu é a cára du pái}

Mínha mãi, cuãndu êu regresêi baxaréu cuázi istalôu di felisidádi.
Aínda ôusu a vóis di Jozé Días, lembrãndu u evangélhu di S.~Joãu, i
dizêndu áu ver-nus abrasádus:

--- Mulhér, êis aí u têu fílhu! Fílhu, êis aí a túa mãi!

Mínha mãi, êntri lágrimas:

--- Mãnu Cózmi, é a cára du pái, nãu é?

--- Sin, ten augúma côiza, us ólhus, a dispozisãu du rôstu. É u pái, un
pôucu máis modérnu, concluíu pur xalása. I díga-mi agóra, mãna Glória,
nãu fôi melhór ci êli nãu teimási in ser pádri? Vêja si êsti peráuta
daría un pádri capáis.

--- Cômu vái u mêu subistitítu?

--- Vái índu, ordêna-si pra u ãnu, respondêu tíu Cózmi. As di ir ver a
ordenasãu; êu tambên, si u mêu senhôr corasãu consentír. É bon ci ti
síntas na áuma du ôutru, cômu si resebêsis in ti mêzmu a sagrasãu.

--- Jústa-mênti! isclamôu mínha mãi. Máis vêja ben, mãnu Cózmi, vêja si
nãu é a figúra du mêu defúntu. Ólha, Bentínhu, ólha ben pra min. Sêmpri
axêi ci ti paresías con êli, agóra é múitu máis. U bigódi é ci disfáis
un pôucu...

--- Sin, mãna Glória, u bigódi reáu-mênti... máis é múitu paresídu.

I mínha mãi beijáva-mi con úma ternúra ci nãu sêi iscrevêr. Tíu Cózmi,
pra alegrá-la, xamáva-mi doutôr, Jozé Días tambên, i tôdus in cáza, a
príma, us iscrávus, as vizítas, Pádua, a fílha, i éla mêzma repetíãu-mi
u títulu.




\chapt{C}{ «Tu serás felís, Bentínhu»}

Nu cuártu, disfazêndu a mála i tirãndu a cárta di baxaréu di dêntru da
láta, ía pensãndu na felisidádi i na glória. Vía u cazamêntu i a
carrêira ilústri, encuãntu Jozé Días mi ajudáva, caládu i zelôzu. Úma
fáda invizíveu desêu alí, i mi dísi in vóis iguáu-mênti masía i cálida:
«Tu serás felís, Bentínhu; tu váis ser felís.»

--- I pur ci nãu sería felís? perguntôu Jozé Días, indireitãndu u
trôncu i fitãndu-mi.

--- Vosê ouvíu? perguntêi êu ergêndu-mi tambên, ispantádu.

--- Ouví u ce?

--- Ouvíu úma vóis ci dizía ci êu serêi felís?

--- É bôa! Vosê mêzmu é ci istá dizêndu...

Aínda agóra sôu capáis di jurár ci a vóis éra da fáda; naturáu-mênti as
fádas, ispúusas dus côntus i dus vérsus, metêrãu-si nu corasãu da jênti
i fálãu di dêntru pra fóra. Ésta, pur ezêmplu, múita vêis a ouví clára
i distínta. A di ser príma das feitisêiras da Iscósia: «Tu serás rêi,
Macbeth!» --- «Tu serás felís, Bentínhu!» Áu cábu, é a mêzma predisãu,
pêla mêzma toáda universáu i etérna. Cuãndu voutêi du mêu ispãntu, ouví
u réstu du discúrsu di Jozé Días:

---... A di ser felís, cômu merési, asín cômu meresêu êsi diplôma ci
alí istá, ci nãu é favôr di ningên. A distinsãu ci tirôu in tôdas as
matérias é próva dísu; ja lhi contêi ci ouví da bôca dus lêntis, in
particulár, us maióris elojíus. Demáis, a felisidádi nãu é só a glória,
é tambên ôutra côiza... A! vosê nãu confiôu túdu áu vélhu Jozé Días! U
póbri Jozé Días istá aí pra un cãntu, é cajú xupádu, nãu váli náda;
agóra sãu us nóvus, us Iscobáris... Nãu lhi négu ci é môsu múitu
distíntu, i trabalhadôr, i marídu di trúis; máis, enfín, vélhu tambên
sábi amár...

--- Máis ci é?

--- Ci a di ser? Cen é ci nãu sábi túdu...? Acéla intimidádi di
vizínhus tínha di acabár nístu, ci é verdadêira-mênti úma bênsãu du Séu,
purcê éla é un ãnju, é un \emph{anjísimu}... Perdôi a sincáda, Bentínhu,
fôi un módu di asentuár a perfeisãu dacéla môsa. Cuidêi u contráriu,
outróra; confundí us módus di criãnsa con ispresõis di caráter, i nãu
vi ci ésa menína travésa i ja di ólhus pensatívus éra a flor caprixóza
di un frútu sadíu i dôsi... Pur ci é ci nãu mi contôu tambên u ci
ôutrus sáben, i ca in cáza istá máis ci adivinhádu i aprovádu?

--- Mamãi apróva devéras?

--- Pôis entãu? Têmus faládu sôbri ísu, i éla fêiz-mi u favôr di pedír
a mínha opiniãu. Pergúnti-lhi u ci é ci êu lhi dísi in têrmus clárus i
pozitívus; pergínti-lhi. Dísi-lhi ci nãu podía dezejár melhór nóra pra
si, bôa, discréta, prendáda, amíga da jênti... i úma dôna di cáza, ci
nãu lhi díigu náda. Depôis da mórti da mãi, tomôu cônta di túdu. Pádua,
agóra ci si apozentôu, nãu fáis máis ci resebêr u ordenádu i entregá-lu
a fílha. A fílha é ci distribúi u dinhêiru, pága as côntas, fáis u róu
das dispêzas, cuída di túdu, mantimêntu, rôupa, lúis; vosê ja a víu u
ãnu pasádu. I cuãntu a formozúra vosê sábi melhór ci ningên...

--- Máis, devéras, mamãi consuutôu u senhôr sôbri u nósu cazamêntu?

--- Pozitíva-mênti, nãu; fêiz-mi u favôr di perguntár si Capitú nãu
daría úma bôa ispôza; êu é ci, na respósta, falêi in nóra. D.~Glória
nãu negôu i até dêu un ar di rízu.

--- Mamãi sêmpri ci mi iscrevía, faláva di Capitú.

--- Vosê sábi ci élas si dãu múitu, i pur ísu é ci súa príma ãnda cáda
vêis máis amuáda. Tauvêis agóra cázi máis deprésa.

--- Príma Justína?

--- Nãu sábi? Sãu côntus, naturáu-mênti; máis enfín, u Doutôr Joãu da
Cósta enviuvôu a pôucus mêzis, i dízen (nãu sêi, u protonotáriu é ci mi
contôu), dízen ci us dôis ãndãu mêiu inclinádus a acabár con a viuvêis,
êntri si, cazãndu-si. A di ver ci nãu a náda, máis nãu é fóra di
propózitu, concuãntu éla sêmpri axási ci u doutôr éra un fêixi di ósus...
Só si éla é un semitériu, comentôu ríndu; i lógu sériu: Dígu ístu pur
grasêju...

Nãu ouví u réstu. Ouvía só a vóis da mínha fáda interiôr, ci mi repetía,
máis ja entãu sen palávras: «Tu serás felís, Bentínhu!» I a vóis di
Capitú mi dísi a mêzma côiza, con têrmus divérsus, i asín tambên a di
Iscobár, us cuáis ãmbus mi confirmárãu a notísia di Jozé Días pêla súa
própria impresãu. Enfín, mínha mãi, augúmas semãnas depôis, cuãndu lhi
fúi pedír lisênsa pra cazár, alên du consentimêntu, dêu-mi iguáu
profesía, sáuva a redasãu própria di mãi: «Tu serás felís, mêu fílhu!»




\chapt{CI}{Nu Séu}

Pôis sejãmus felízis di úma vêis, ãntis ci u leitôr pégi in si, môrtu
di isperár, i va ispairesêr a ôutra párti; cazêmu-nus. Fôi in 1865, úma
tárdi di mársu, pur sináu ci xovía. Cuãndu xegãmus áu áutu da Tijúca,
ôndi éra u nósu nínhu di nôivus, u séu recolhêu a xúva i asendêu as
istrêlas, nãu só as ja conhesídas, máis aínda as ci só serãu
discobértas dací a múitus séculus. Fôi grãndi finêza i nãu fôi única.
S.~Pêdru, ci ten as xávis du Séu, abríu-nus as pórtas dêli, fêiz-nus
entrár, i depôis di tocár-nus con u báculu, resitôu augúns versículus
da súa primêira epístola: «As mulhéris sêjãu sujêitas a sêus marídus...
Nãu sêja u adôrnu délas u enfêiti dus cabêlus risádus ôu as rêndas di
ôuru, máis u ómen ci istá iscondídu nu corasãu... Du mêzmu módu, vóis,
marídus, coabitái con élas, tratãndu-as con ônra, cômu a vázus máis
frácus, i erdêiras convôscu da grása da vída...» In segída, fêis sináu
áus ãnjus, i êlis entoárãu un trêxu du \emph{Cãnticu}, tãu
consertáda-mênti, ci dizmentiríãu a ipótezi du tenôr italiãnu, si a
ezecusãu fôsi na Térra; máis éra nu Séu. A múzica ía con u têcstu, cômu
si ouvésen nasídu júntus, a manêira di úma ópera di Wagner. Depôis,
vizitãmus úma párti dacêli lugár infinítu. Discãnsa ci nãu farêi
discrisãu augúma, nen a língua umãna posúi fórmas idôneas pra tãntu.

Áu cábu, pódi ser ci túdu fôsi un sônhu; náda máis naturáu a un
écs-seminarísta ci ouvír pur tôda a párti latín i Iscritúra. É verdádi
ci Capitú, ci nãu sabía Iscritúra nen latín, decorôu augúmas palávras,
cômu éstas, pur ezêmplu: «Sentêi-mi a sômbra dacêli ci tãntu avía
dezejádu.» Cuãntu as di S.~Pêdru, dísi-mi nu día segínti ci istáva pur
túdu, ci êu éra a única rênda i u únicu enfêiti ci jamáis poría in si.
Áu ci êu replicêi ci a mínha ispôza tería sêmpri as máis fínas rêndas
dêsti múndu.




\chapt{CII}{Di cazáda}

Imajína un relójiu ci só tivési pêndulu, sen mostradôr, di manêira ci
nãu si vísen as óras iscrítas. U pêndulu iría di un ládu pra ôutru,
máis nenhún sináu istérnu mostraría a márxa du têmpu. Táu fôi acéla
semãna da Tijúca.

Di cuãndu in cuãndu, tornávamus áu pasádu i divertíamu-nus in relembrár
as nósas tristêzas i calamidádis, máis ísu mêzmu éra un módu di nãu
saírmus di nós. Asín vivêmus nóva-mênti a nósa lônga ispára di
namorádus, us ãnus da adolesênsia, a denúnsia ci istá nus primêirus
capítulus, i ríamus di Jozé Días ci conspirôu a nósa dizuniãu, i acabôu
festejãndu u nósu consórsiu. Úma ôu ôutra vêis, falávamus in desêr,
máis as manhãs marcádas érãu sêmpri di xúva ôu di sóu, i nós
isperávamus un día encobértu, ci teimáva in nãu vir.

Nãu obistãnti, axêi ci Capitú istáva un tãntu impasiênti pur desêr.
Concordáva in ficár, máis ía falãndu du pái i di mínha mãi, da fáuta di
notísias nósas, dístu i dacílu, a pôntu ci nus arrufãmus un pôucu.
Perguntêi-lhi si ja istáva aborresída di min.

--- Êu?

--- Parési.

--- Vosê a di ser sêmpri criãnsa, dísi éla fexãndu-mi a cára êntri as
mãus i xegãndu múitu us ólhus áus mêus. Entãu êu isperêi tãntus ãnus
pra aborresêr-mi in séti días? Nãu, Bentínhu; díigu ístu purcê é
reáu-mênti asín, crêiu ci êlis póden istár dezejózus di ver-nus i
imajinár augúma doênsa; i, confésu, pêla mínha párti, ci cería ver
papái.

--- Pôis vãmus amanhã.

--- Nãu; a di ser con têmpu encobértu, redarguíu ríndu.

Pegêi-lhi nu rízu i na palávra, máis a impasiênsia continuôu, i desêmus
con sóu.

A alegría con ci pôis u sêu xapéu di cazáda, i u ar di cazáda con ci mi
dêu a mãu pra entrár i saír du cárru, i u brásu pra andár na rúa, túdu
mi mostrôu ci a cáuza da impasiênsia di Capitú érãu us sináis
isteriôris du nôvu istádu. Nãu lhi bastáva ser cazáda êntri cuátru
parêdis i augúmas árvoris; presizáva du réstu du múndu tambên. I cuãndu
êu mi vi embáixu, pizãndu as rúas con éla, parãndu, olhãndu, falãndu,
sentí a mêzma côiza. Inventáva pasêius pra ci mi vísen, mi confirmásen
i mi invejásen. Na rúa, múitus voutávãu a cabêsa curiózus, ôutrus
parávãu, augúns perguntávãu: «Cen sãu?» i un sabádu isplicáva: «Êsti é
u Doutôr Santiágu, ci cazôu a días con acéla môsa, D.~Capitolína,
depôis di úma lônga paixãu di criãnsas; mórãu na Glória, as famílias
rezíden in Máta-caválus.» I ãmbus us dôis: «É úma mosetôna!»




\chapt{CIII}{A felisidádi ten bôa áuma}

Mosetôna é vuugár; Jozé Días axôu melhór. Fôi a única pesôa ca di báixu
ci nus vizitôu na Tijúca, levãndu abrásus dus nósus i palávras súas,
máis palávras ci érãu múzicas verdadêiras; nãu as pônhu ací pra ir
poupãndu papéu, máis fôrãu delisiózas. Un día, comparôu-nus a ávis
criádas in dôis vãus di telhádus contíguus. Imajína u réstu, as ávis
emplumãndu as ázas i subíndu áu séu, i u séu agóra máis lárgu pra podêr
contê-las tambên. Nenhún di nós ríu; ãmbus iscutávamus comovídus i
convensídus, iscesêndu túdu, dêzdi a tárdi di 1858... A felisidádi ten
bôa áuma.




\chapt{CIV}{As pirãmidis}

Jozé Días dividía-si agóra êntri min i mínha mãi, auternãndu us
jantáris da Glória con us aumôsus di Máta-caválus. Túdu corría ben. Áu
fin di dôis ãnus di cazádu, sáuvu u dizgôstu grãndi di nãu ter un fílhu,
túdu corría ben. Perdêra mêu sôgru, é verdádi, i u tíu Cózmi istáva pur
pôucu, máis a saúdi di mínha mãi éra bôa; a nósa eselênti.

Êu éra adivogádu di augúmas cázas rícas, i us prosésus vínhãu xegãndu.
Iscobár contribuíra múitu pra as mínhas istréias nu fôru. Intervêiu con
un adivogádu sélebri pra ci mi adimitísi a súa bãnca, i arranjôu-mi
augúmas procurasõis, túdu ispontãnea-mênti.

Demáis, as nósas relasõis di família istávãu prévia-mênti fêitas; Sãnxa
i Capitú continuávãu depôis di cazádas a amizádi da iscóla, Iscobár i
êu a du semináriu. Êlis morávãu in Andaraí, aôndi ceríãu ci fôsemus
múitas vêzis, i, nãu podêndu ser tãntas cômu dezejávamus, íamus la
jantár augúns domíngus, ôu êlis vínhãu fazê-lu conôscu. Jantár é pôucu.
Íamus sêmpri múitu sêdu, lógu depôis du aumôsu, pra gozármus u día
comprída-mênti, i só nus separávamus as nóvi, déis i ônzi óras, cuãndu
nãu podía ser máis. Agóra ci pênsu nacêlis días di Andaraí i da Glória,
síntu ci a vída i u réstu nãu sêjãu tãu ríjus cômu as Pirãmidis.

Iscobár i a mulhér vivíãu felízis; tínhãu úma filhínha. In têmpu ouví
falár di úma aventúra du marídu, negósiu di teátru, nãu sêi ci atrís ôu
bailarína, máis si fôi sértu, nãu dêu iscãndalu. Sãnxa éra modésta, u
marídu trabalhadôr. Cômu êu un día disési a Iscobár ci lastimáva nãu
ter un fílhu, replicôu-mi:

--- Ómen, dêixa la. Dêus us dará cuãndu cisér, i si nãu dér nenhún é ci
us cér pra si, i melhór será ci fícen nu Séu.

--- Úma criãnsa, un fílhu é u complemãntu naturáu da vída.

--- Virá, si for nesesáriu.

Nãu vínha. Capitú pedía-u in súas orasõis, êu máis di úma vêis dáva pur
min a rezár i a pedí-lu. Ja nãu éra cômu in criãnsa; agóra pagáva
antesipáda-mênti, cômu us alugéis da cáza.




\chapt{CV}{Us brásus}

Nu máis, túdu corría ben. Capitú gostáva di rir i divertír-si, i, nus
primêirus têmpus, cuãndu íamus a pasêius ôu ispetáculus, éra cômu un
pásaru ci saísi da gaióla. Arranjáva-si con grása i modéstia. Embóra
gostási di jóias, cômu as ôutras môsas, nãu cería ci êu lhi comprási
múitas nen cáras, i un día aflijíu-si tãntu ci prometí nãu comprár máis
nenhúma; máis fôi só pur pôucu têmpu.

A nósa vída éra máis ôu mênus plásida. Cuãndu nãu istávamus con a
família ôu con amígus, ôu si nãu íamus a augún ispetáculu ôu serãu
particulár (i êstis érãu rárus), pasávamus as nôitis a nósa janéla da
Glória, mirãndu u mar i u séu, a sômbra das montãnhas i dus navíus, ôu
a jênti ci pasáva na práia. As vêzis, êu contáva a Capitú a istória da
sidádi, ôutras dáva-lhi notísias di astronomía; notísias di amadôr ci
éla iscutáva atênta i curióza, nen sêmpri tãntu ci nãu coxilási un
pôucu. Nãu sabêndu piãnu, aprendêu depôis di cazáda, i deprésa, i daí a
pôucu tocáva nas cázas di amizádi. Na Glória éra úma das nósas
recreasõis; tambên cantáva, máis pôucu i ráru, pur nãu ter vóis; un día
xegôu a entendêr ci éra melhór nãu cantár náda i cumpríu u auvítri. Di
dansár gostáva, i enfeitáva-si con amôr cuãndu ía a un báili; us brásus
é ci... Us brásus merésen un períodu.

Érãu bélus, i na primêira nôiti ci us levôu nus a un báili, nãu crêiu
ci ouvési iguáis na sidádi, nen us sêus, leitôra, ci érãu entãu di
menína, si érãu nasídus, máis prováveu-mênti istaríãu aínda nu mármori,
dôndi viérãu, ôu nas mãus du divínu iscultôr. Érãu us máis bélus da
nôiti, a pôntu ci mi enxêrãu di dizvanesimêntu. Conversáva máu con as
ôutras pesôas, só pra ve-lus, pur máis ci êlis si entrelasásen áus das
cazácas alhêias. Ja nãu fôi asín nu segúndu báili; nêsi, cuãndu vi ci
us ómens nãu si fartávãu di olhár pra êlis, di us buscár, cuázi di us
pedír, i ci rosávãu pur êlis as mãngas prêtas, ficêi vexádu i
aborresídu. Áu tersêiru nãu fúi, i ací tívi u apôiu di Iscobár, a cen
confiêi cãndida-mênti us mêus tédius; concordôu lógu comígu.

--- Sanxínha tambên nãu vái, ôu irá di mãngas comprídas; u contráriu
parési-mi indesênti.

--- Nãu é? Máis nãu díga u motívu; ãu di xamár-nus seminarístas. Capitú
ja mi xamôu asín.

Nen pur ísu deixêi di contár a Capitú a aprovasãu di Iscobár. Éla
sorríu i respondêu ci us brásus di Sanxínha érãu máu fêitus, máis sedêu
deprésa, i nãu fôi áu báili; a ôutrus fôi, máis levôu-us mêiu vestídus
di iscumílha ôu nãu sêi ci, ci nen cobría nen discobría intêira-mênti,
cômu u sendáu di Camõis.




\chapt{CVI}{Déis líbras isterlínas}

Ja dísi ci éra poupáda, ôu fíca dítu agóra, i nãu só di dinhêiru máis
tambên di côizas uzádas, désas ci si guárdãu pur tradisãu, pur
lembrãnsa ôu pur saudádi. Uns sapátus, pur ezêmplu, uns sapatínhus
rázus di fítas prêtas ci si cruzávãu nu pêitu du pé i prinsípiu da
pérna, us úutimus ci uzôu ãntis di causár botínas, trôusi-us pra cáza,
i tiráva-us di lônji in lônji da gavêta da cômoda, con ôutras velharías,
dizêndu-mi ci érãu pedásus di criãnsa. Mínha mãi, ci tínha u mêzmu
jêniu, gostáva di ouvír falár i fazêr asín.

Cuãntu as púras economías di dinhêiru, dirêi un cázu, i básta. Fôi
jústa-mênti pur ocaziãu di úma lisãu di astronomía, a Práia da Glória.
Sábis ci augúma vêis a fis coxilár un pôucu. Úma nôiti perdêu-si in
fitár u mar, con táu fôrsa i consentrasãu, ci mi dêu siúmis.

--- Vosê nãu mi ôuvi, Capitú.

--- Êu? Ôusu perfêita-mênti.

--- U ci é ci êu dizía?

--- Vosê... vosê faláva di Sírius.

--- Cuáu Sírius, Capitú. A vínti minútus ci êu falêi di Sírius.

--- Faláva di... faláva di Márti, emendôu éla apresáda.

Reáu-mênti, éra di Márti, máis é cláru ci só apanhára u son da palávra,
nãu u sentídu. Fícêi sériu, i u ímpetu ci mi dêu fôi deixár a sála;
Capitú, áu persebê-lu, fêis-si a máis mimóza das criatúras, pegôu-mi na
mãu, confesôu-mi ci istivéra contãndu, ístu é, somãndu uns dinhêirus
pra discobrír sérta parséla ci nãu axáva. Tratáva-si di úma conversãu
di papéu in ôuru. A prinsípiu supúis ci éra un recúrsu pra
dezenfadár-mi, máis daí a pôucu istáva êu mêzmu cauculãndu tambên, ja
entãu con papéu i lápis, sôbri u joêlhu, i dáva a diferênsa ci éla
buscáva.

--- Máis ci líbras sãu ésas? perguntêi-lhi nu fin.

Capitú fitôu-mi ríndu, i replicôu ci a cúupa di rompêr u segrêdu éra
mínha. Ergêu-si, fôi áu cuártu i voutôu con déis líbras isterlínas, na
mãu; érãu as sóbras du dinhêiru ci êu lhi dáva mensáu-mênti pra as
dispêzas.

--- Túdu ístu?

--- Nãu é múitu, déis líbras só; é u ci a avarênta di súa mulhér pôdi
arranjár, in augúns mêzis, concluíu fazêndu tinír u ôuru na mãu.

--- Cen fôi u corretôr?

--- U sêu amígu Iscobár.

--- Cômu é ci êli nãu mi dísi náda?

--- Fôi ôji mêzmu.

--- Êli istêvi ca?

--- Pôucu ãntis di vosê xegár; êu nãu dísi pra ci vosê nãu disconfiási.

Tívi vontádi di gastár u dôbru du ôuru in augún prezênti comemoratívu,
máis Capitú detêvi-mi. Áu contráriu, consuutôu-mi sôbri u ci avíamus di
fazêr dacélas líbras.

--- Sãu súas, respondí.

--- Sãu nósas, emendôu.

--- Pôis vosê guárdi-as.

Nu día segínti, fúi ter con Iscobár áu armazém, i ri-mi du segrêdu di
ãmbus. Iscobár sorríu i dísi-mi ci istáva pra ir áu mêu iscritóriu
contár-mi túdu. A cunhadínha (continuáva a dar êsti nômi a Capitú)
tínha-lhi faládu nacílu pur ocaziãu da nósa úutima vizíta a Andaraí, i
dísi-lhi a razãu du segrêdu.

--- Cuãndu contêi ístu a Sanxínha, concluíu êli, ficôu ispantáda: «Cômu
é ci Capitú pódi economizár, agóra ci túdu istá tãu cáru?» «Nãu sêi,
fílha; sêi ci arranjôu déis líbras.»

--- Ve si éla aprêndi tambên.

--- Nãu crêiu; Sanxínha nãu é gastadêira, máis tambên nãu é poupáda; u
ci lhi dôu xêga, máis só xêga.

Êu, depôis di augúns instãntis di reflecsãu:

--- Capitú é un ãnju!

Iscobár concordôu di cabêsa, máis sen entuziázmu, cômu cen sentía nãu
podêr dizêr u mêzmu da mulhér. Asín pensarías tu tambên, tãu sértu é ci
as virtúdis das pesôas prócsimas nus dãu táu ôu cuáu vaidádi, orgúlhu
ôu consolasãu.




\chapt{CVII}{Siúmis du mar}

Si nãu fôsi a astronomía, nãu discobriría êu tãu sêdu as déis líbras di
Capitú; máis nãu é pur ísu ci tórnu a éla, é pra ci nãu cuídis ci a
vaidádi di profesôr é ci mi fêis padesêr con a dizatensãu di Capitú i
ter siúmis du mar. Nãu, mêu amígu. Vênhu isplicár-ti ci tívi táis
siúmis pêlu ci podía istár na cabêsa di mínha mulhér, nãu fóra ôu asíma
déla. É sabádu ci as distrasõis di úma pesôa póden ser cuupádas, metádi
cuupádas, un têrsu, un cíntu, un désimu di cuupádas, pôis ci in matéria
di cúupa a graduasãu é infiníta. A recordasãu di uns símplis ólhus
básta pra ficsár ôutrus ci us recórden i si delêiten con a imajinasãu
dêlis. Nãu é mistér pecádu efetívu i mortáu, nen papéu trocádu, símplis
palávra, asênu, suspíru ôu sináu aínda máis miúdu i lévi. Un anônimu ôu
anônima ci pási na iscína da rúa fáis con ci metãmus Sírius dêntru di
Márti, i tu sábis, leitôr, a diferênsa ci a di un a ôutru na distãnsia
i nu tamãnhu, máis a astronomía ten désas confuzõis. Fôi ístu ci mi
fêis empalidesêr, calár i cerêr fujír da sála pra voutár, Dêus sábi
cuãndu; prováveu-mênti, déis minútus depôis. Déis minútus depôis,
istaría êu ôutra vêis na sála, áu piãnu ôu a janéla, continuãndu a
lisãu interrompída:

--- Márti istá a distãnsia di...

Tãu pôucu têmpu? Sin, tãu pôucu têmpu, déis minútus. Us mêus siúmis
érãu intênsus, máis cúrtus; con pôucu derrubaría túdu, máis con u mêzmu
pôucu ôu mênus reconstruiría u séu, a térra i as istrêlas.

A verdádi é ci ficêi máis amígu di Capitú, si éra posíveu, éla aínda
máis mêiga, u ar máis brãndu, as nôitis máis cláras, i Dêus máis Dêus.
I nãu fôrãu própria-mênti as déis líbras isterlínas ci fizérãu ístu,
nen u sentimêntu di economía ci revelávãu i ci êu conhesía, máis as
cautélas ci Capitú empregôu pra u fin di discobrír-mi un día u cuidádu
di tôdus us días. Iscobár tambên si mi fêis máis pegádu áu corasãu. As
nósas vizítas fôrãu-si tornãndu máis prócsimas, i as nósas conversasõis
máis íntimas.




\chapt{CVIII}{Un fílhu}

Pôis nen túdu ísu mi matáva a sédi di un fílhu, un trísti menínu ci
fôsi, amarélu i mágru, máis un fílhu, un fílhu própriu da mínha pesôa.
Cuãndu íamus a Andaraí i víamus a fílha di Iscobár i Sãnxa,
famíliar-mênti Capituzínha, pur diferensá-la di mínha mulhér, vístu ci
lhi dérãu u mêzmu nômi a pía, ficávamus xêius di invéjas. A picêna éra
grasióza i gordúxa, faladêira i curióza. Us páis, cômu us ôutrus páis,
contávãu as travesúras i agudêzas da menína, i nós, cuãndu voutávamus a
nôiti pra a Glória, vínhamus suspirãndu as nósas invéjas, i pedíndu
mentáu-mênti áu Séu ci no-las matási...

... As invéjas morrêrãu, as isperãnsas nasêrãu, i nãu tardôu ci viési
áu múndu u frútu délas. Nãu éra iscásu nen fêiu, cômu êu ja pedía, máis
un rapagãu robústu i líndu.

A mínha alegría cuãndu êli nasêu, nãu sêi dizê-la; núnca a tívi iguáu,
nen crêiu ci a pósa avêr idêntica, ôu ci di lônji ôu di pértu si parêsa
con éla. Fôi úma vertíjen i úma loucúra. Nãu cantáva na rúa pur naturáu
vergônha, nen in cáza pra nãu aflijír Capitú convalesênti. Tambên nãu
caía, purcê a un dêus pra us páis nóvus. Fóra, vivía con u ispíritu nu
menínu; in cáza, con us ólhus, a obiservá-lu, a mirá-lu, a
perguntár-lhi dôndi vínha, i pur ci é ci êu istáva tãu intêira-mênti
nêli, i várias ôutras tolísis sen palávras, máis pensádas ôu delirádas
a cáda instãnti. Tauvêis perdí augúmas cáuzas nu fôru pur discuídu.

Capitú nãu éra mênus térna pra êli i pra min. Dávamus as mãus un áu
ôutru, i, cuãndu nãu olhávamus pra u nósu fílhu, conversávamus di nós,
du nósu pasádu i du nósu futúru. As óras di maiór incãntu i mistériu
érãu as di amamentasãu. Cuãndu êu vía u mêu fílhu xupãndu u lêiti da
mãi, i tôda acéla uniãu da naturêza pra a nutrisãu i vída di un ser ci
nãu fôra náda, máis ci u nósu distínu afirmôu ci sería, i a nósa
constãnsia i u nósu amôr fizérãu ci xegási a ser, ficáva ci nãu sêi
dizêr nen díigu; pozitíva-mênti nãu mi lêmbra, i resêiu ci u ci disési
mi saísi iscúru.

Iscuzái minúsias. Asín ci, nãu é presízu contár a dedicasãu di mínha
mãi i di Sãnxa, ci tambên fôi pasár con Capitú us primêirus días i
nôitis. Cis rejeitár u obiséciu di Sãnxa; respondêu-mi ci êu nãu tínha
náda con ísu; tambên Capitú, in soutêira, fôra tratá-la a Rúa dus
Inválidus.

--- Nãu si lêmbra ci u senhôr fôi la ve-la?

--- Lêmbra-mi; máis Iscobár...

--- Êu virêi jantár con vosêis, i as nôitis sígu pra Andaraí; ôitu días,
i istá túdu pasádu. Bên si ve ci vosê é pái di primêira viájen.

--- Tambên vosê; ôndi istá a segúnda?

Uzávamus entãu éstas grásas in família. Ôji, ci mi recolhí a mínha
cazmurrísi, nãu sêi si aínda a táu linguájen, máis dévi avêr. Iscobár
cumpríu u ci dísi; jantáva conôscu, i ía-si a nôiti. Sôbri tárdi
desíamus a práia ôu íamus áu Pasêiu Públicu, fazêndu êli us sêus
cáuculus, êu us mêus sônhus. Êu vía u mêu fílhu médicu, adivogádu,
negosiãnti, metí-u in várias universidádis i bãncus, i até aseitêi a
ipótezi di ser poéta. A posibilidádi di políticu fôi consuutáda, i cri
ci mi saísi oradôr, i grãndi oradôr.

--- Pódi ser, redarguía Iscobár; ningên diría u ci vêiu a ser
Demóstenis.

Iscobár acompanháva múita vêis as mínhas criansísis; tambên interrogáva
u futúru. Xegôu a falár da ipótezi di cazár u picênu con a fílha. A
amizádi ezísti; istêvi tôda nas mãus con ci apertêi as di Iscobár, áu
ouvír-lhi ístu, i na totáu auzênsia di palávras con ci alí asinêi u
páctu; éstas viérãu depôis, di atropêlu, afinádas pêlu corasãu, ci
batía con grãndi fôrsa. Aseitêi a lembrãnsa, i propúis ci us
encaminhásemus a êsti fin, pêla educasãu iguáu i común, pêla infãnsia
unída i corréta.

Éra mínha idéia ci Iscobár fôsi padrínhu du picênu; a madrínha devía
ser i sería mínha mãi. Máis a primêira párti si trocôu pur intervensãu
du tíu Cózmi, ci, áu ver a criãnsa, dísi-lhi êntri ôutrus carínhus:

--- Ãnda, tóma a bênsãu a têu padrínhu, velhácu.

I, voutãndu-si pra min:

--- Nãu dizístu du favôr; i a di ser deprésa u batizádu, ãntis ci a
mínha doênsa mi lévi di vêis.

Contêi discréta-mênti a anedóta a Iscobár, pra ci êli mi compreendêsi i
discuupási; ríu-si i nãu si magoôu. Fêis máis, cis ci u aumôsu du
batizádu fôsi na xácara dêli, i fôi. Êu aínda tentêi ispasár a
serimônia a ver si tíu Cózmi sucumbía primêiru a doênsa, máis parési ci
ésta éra máis di aborresêr ci di matár. Nãu ôuvi remédiu senãu levár u
menínu a pía, ôndi si lhi dêu u nômi di Ezeciéu; éra u di Iscobár, i êu
cis suprír dêsti módu a fáuta di compadríu.




\chapt{CIX}{Un fílhu únicu}

Ezeciéu, cuãndu comesôu u capítulu anteriôr, nãu éra aínda jerádu;
cuãndu acabôu éra cristãu i católicu. Êsti ôutru é distinádu a fazêr
xegár u mêu Ezeciéu áus síncu ãnus, un rapagãu bunítu, con us sêus
ólhus clárus, ja inciétus, cômu si cisésen namorár tôdas as môsas da
vizinhãnsa, ôu cuázi tôdas.

Agóra, si consideráris ci êli fôi únicu, ci nenhún ôutru vêiu, sértu
nen insértu, môrtu nen vívu, un só i únicu, imajinarás us cuidádus ci
nus dêu, us sônus ci nus tirôu, i ci sústus nus metêrãu as crízis dus
dêntis i ôutras, a menór febrícula, tôda a ezistênsia común das
criãnsas. A túdu acudíamus, segúndu cumpría i urjía, côiza ci nãu éra
nesesáriu dizêr, máis a leitôris tãu obitúzus, ci náda entênden, si si
lhis nãu reláta túdu i u réstu. Vãmus áu réstu.




\chapt{CX}{Rázgus da infãnsia}

U réstu cómi-mi aínda múitus capítulus; a vídas ci us ten mênus, i
fázen-si aínda asín complétas i acabádas.

Áus síncu i sêis ãnus, Ezeciéu nãu paresía dizmentír us mêus sônhus da
Práia da Glória; áu contráriu, adivinhávãu-si nêli tôdas as vocasõis
posíveis, dêzdi vadíu até apóstolu. Vadíu é ací pôstu nu bon sentídu,
nu sentídu di ómen ci pênsa i cála; metía-si as vêzis consígu, i nístu
fazía lembrár a mãi, dêzdi picêna. Asín tambên, ajitáva-si tôdu i
instáva pur ir persuadír as vizínhas ci us dôsis ci êu lhi trazía érãu
dôsis devéras; nãu u fazía ãntis di fártu dêlis, máis tambên us
apóstolus nãu lévãu a bôa doutrína senãu depôis di a têren tôda nu
corasãu. Iscobár, bon negosiãnti, opináva ci a cáuza prinsipáu désta
ôutra inclinasãu, tauvêis fôsi convidár implísita-mênti as vizínhas a
iguáu apostoládu, cuãndu us páis lhi trousésen dôsis; i ría-si da
própria grása, i anunsiáva-mi ci u faría sêu sósiu.

Gostáva di múzica, nãu mênus ci di dôsi, i êu dísi a Capitú ci lhi
tirási áu piãnu u pregãu du prêtu das cocádas di Máta-caválus...

--- Nãu mi lêmbra.

--- Nãu díga ísu; vosê nãu si lêmbra dacêli prêtu ci vendía dôsi, as
tárdis...

--- Lêmbra-mi di un prêtu ci vendía dôsi, máis nãu sêi máis da toáda.

--- Nen das palávras?

--- Nen das palávras.

A leitôra, ci aínda si lembrará das palávras, dádu ci mi tênha lídu con
atensãu, ficará ispantáda di tamãnhu iscesimêntu, tãntu máis ci lhi
lembrarãu aínda as vózis da súa infãnsia i adolesênsia; averá ouvidádu
augúmas, máis nen túdu fíca na cabêsa. Asín mi replicôu Capitú, i nãu
axêi tréplica. Fis, porên, u ci éla nãu isperáva; corrí áus mêus papéis
vélhus. In S.~Páulu, cuãndu istudãnti, pedí a un profesôr di múzica ci
mi transcrevêsi a toáda du pregãu; êli u fêis con prazêr (bastôu-mi
repetír-lhu di memória), i êu guardêi u papelínhu; fúi procurá-lu. Daí
a pôucu interrompí un romãnsi ci éla tocáva, con u pedasínhu di papéu
na mãu. Isplicêi-lhu; éla teclôu as dizesêis nótas.

Capitú axôu a toáda un sabôr particulár, cuázi delisiôzu; contôu áu
fílhu a istória du pregãu, i asín u cantáva i tecláva. Ezeciéu
aproveitôu a múzica pra pedír-mi ci dizmentísi u têcstu, dãndu-lhi
augún dinhêiru.

Fazía di médicu, di militár, di atôr i bailarínu. Núnca lhi dêi
oratórius; máis caválus di páu i ispáda a síinta érãu con êli. Ja nãu
fálu dus batalhõis ci pasávãu na rúa, i ci êli corría a ver; tôdas as
criãnsas u fázen. U ci nen tôdas fázen é ter us ólhus ci ésta tínha. In
nenhúma vi as ãnsias di góstu con ci asistía a pasájen da trópa i ouvía
tocár a márxa dus tambôris.

--- Ólha, papái! ólha!

--- Istôu vêndu, mêu fílhu!

--- Ólha u comandãnti! Ólha u caválu du comandãnti! Ólha us soudádus!

Un día amanhesêu tocãndu cornêta con a mãu; dêi-lhi úma cornetínha di
metáu. Comprêi-lhi soudadínhus di xúmbu, gravúras di batálhas ci êli
miráva pur múitu têmpu, cerêndu ci lhi isplicási úma pésa di artilharía,
un soudádu caídu, ôutru di ispáda ausáda, i tôdus us sêus amôris íãu
pra u di ispáda ausáda. Un día (injênua idádi!) perguntôu-mi impasiênti:

--- Máis, papái, pur ci é ci êli nãu dêixa caír a ispáda di úma vêis?

--- Mêu fílhu, é purcê é pintádu.

--- Máis entãu pur ci é ci êli si pintôu?

Ri-mi du engãnu i isplicêi-lhi ci nãu éra u soudádu ci si tínha pintádu
nu papéu, máis u gravadôr, i tívi di isplicár tambên u ci éra gravadôr
i u ci éra gravúra: as curiozidádis di Capitú, in súma.

Táis sãu us prinsipáis rázgus da infãnsia: máis un i acábu u capítulu.
Un día, na xácara di Iscobár, dêu con un gátu ci tínha un rátu
atravesádu na bôca. U gátu nen deixáva a prêza, nen vía pur ôndi fujísi.
Ezeciéu nãu dísi náda, detêvi-si, acocorôu-si, i ficôu olhãndu. Áu
ve-lu asín atêntu, perguntãmus-lhi di lônji u ci éra; fêiz-nus sináu ci
nus calásemus. Iscobár concluíu:

--- Vãu ver ci é u gátu ci apanhôu augún rátu. Us rátus continúãu a
infestár-mi a cáza, ci é u diábu. Vãmus ver.

Capitú cis tambên ver u fílhu; acompanhêi-us. Efetíva-mênti, éra un
gátu i un rátu, lãnsi banáu, sen interêsi nen grása. A única
sircunstãnsia particulár éra istár u rátu vívu, isperneãndu, i u mêu
picênu enlevádu. Di réstu, u instãnti fôi cúrtu. U gátu, lógu ci sentíu
máis jênti, dispôis-si a corrêr; u menínu, sen tirár-lhi us ólhus di
síma, fêiz-nus ôutru sináu di silênsiu; i u silênsiu nãu podía ser
maiór. Ía dizêr relijôzu, riscêi a palávra, máis ací a pônhu ôutra vêis,
nãu só pur siginificár a totalidádi du silênsiu, máis tambên purcê avía
nacéla asãu du gátu i du rátu augúma côiza ci prendía con rituáu. U
únicu rumôr érãu us úutimus gínxus du rátu, aliás frouxísimus; as
pérnas máu si lhi movíãu i dizordenáda-mênti. Un tãntu aborresídu, batí
páumas pra ci u gátu fujísi, i u gátu fujíu. Us ôutrus nen tiverãu
têmpu di atalhár-mi, Ezeciéu ficôu abatídu.

--- Óra, papái!

--- Ci fôi? A ésta óra u rátu istá comídu.

--- Pôis sin, máis êu cería ver.

Us dôis rírãu-si; êu mêzmu axêi-lhi grása.




\chapt{CXI}{Contádu deprésa}

Axêi-lhi grása, i nãu lhi négu aínda agóra, apezár du têmpu pasádu, dus
susésus ocorrídus, i da táu ôu cuáu simpatía áu rátu ci áxu in min;
têvi grása. Nãu mi péza dizê-lu; us ci amãu a naturêza cômu éla cér ser
amáda, sen repúdiu parsiáu nen iscluzõis injústas, nãu áxãu néla náda
inferiôr. Ãmu u rátu, nãu dizãmu u gátu. Ja pensêi in us fazêr vivêr
júntus, máis vi ci sãu incompatíveis. In verdádi, un rói-mi us lívrus,
ôutru u cêiju; máis nãu é múitu ci êu lhis perdôi, si ja perdoêi a un
caxôrru ci mi levôu u discãnsu in pióris sircunstãnsias. Contarêi u
cázu deprésa.

Fôi cuãndu nasêu Ezeciéu; a mãi istáva con fébri, Sãnxa vivía áu pé
déla, i trêis cãis na rúa latíãu tôda a nôiti. Procurêi u fiscáu, i fôi
cômu si procurási u leitôr, ci só agóra sábi dístu. Entãu rezouví
matá-lus; comprêi venênu, mandêi fazêr trêis bólas di cárni, i êu mêzmu
inserí nélas a dróga. Di nôiti, saí; éra úma óra; nen a doênti, nen a
enfermêira podíãu dormír, con a búlha dus cãis. Cuãndu êlis mi virãu,
afastárãu-si, dôis desêrãu pra u ládu da Práia du Flamêngu, un ficôu a
cúrta distãnsia, cômu ci isperãndu. Fúi-mi a êli, asobiãndu i dãndu
istalínhus con us dêdus. U diábu aínda latíu, máis fiádu nus sináis di
amizádi, fôi-si calãndu, até ci si calôu di tôdu. Cômu êu continuási,
êli vêiu a min, divagár, mexêndu a cáuda, ci é u sêu módu di rir dêlis;
êu tínha ja na mãu as bólas envenenádas, i ía deitár-lhi úma délas,
cuãndu acêli rízu ispesiáu, carínhu, confiãnsa ôu u ci cér ci sêja, mi
atôu a vontádi; ficêi asín nãu sêi cômu, tocádu di pêna i guardêi as
bólas nu bôusu. Áu leitôr pódi paresêr ci fôi u xêiru da cárni ci
remetêu u cãu áu silênsiu. Nãu díigu ci nãu; êu cuídu ci êli nãu mi cis
atribuír perfídia áu jéstu, i entregôu-si-mi. A concluzãu é ci si
livrôu.




\chapt{CXII}{As imitasõis di Ezeciéu}

Táu nãu faría Ezeciéu. Nãu comporía bólas envenenádas, supônhu, máis
nãu as recuzaría tambên. U ci faría con sertêza éra ir atráis dus cãis,
a pedráda, até ôndi lhi désen as pérnas. I si tivési un páu, iría a páu.
Capitú morría pur acêli batalhadôr futúru.

--- Nãu sái a nós, ci gostãmus da páis, dísi-mi éla un día, máis papái
in môsu éra asín tambên; mamãi é ci contáva.

--- Sin, nãu sairá marícas, replicêi; êu só lhi discúbru un
defeitozínhu, gósta di imitár us ôutrus.

--- Imitár cômu?

--- Imitár us jéstus, us módus, as atitúdis; imíta príma Justína, imíta
Jozé Días; ja lhi axêi até un jêitu dus péis di Iscobár i dus ólhus...

Capitú deixôu-si istár pensãndu i olhãndu pra min, i dísi afináu ci éra
presízu emendá-lu. Agóra reparáva ci reáu-mênti éra vêzu du fílhu, máis
paresía-lhi ci éra só imitár pur imitár, cômu susédi a múitas pesôas
grãndis, ci tómãu as manêiras dus ôutrus; i pra ci nãu fôsi máis lônji...

--- Tambên nãu vãmus mortificá-lu. Sêmpri a têmpu di corrijí-lu.

--- A, vôu ver. Vosê tambên nãu éra asín, cuãndu si zangáva con auguên...

--- Cuãndu mi zangáva, concórdu; vingãnsa di menínu.

--- Sin, máis êu nãu góstu di imitasõis in cáza.

--- I nacêli têmpu gostávas di min? dísi êu batêndu-lhi na fási.

A respósta di Capitú fôi un rízu dôsi di iscárniu, un dêsis rízus ci
nãu si discréven, i apênas si pintarãu; depôis istirôu us brásus i
atirôu-mus sôbri us ômbrus, tãu xêius di grása ci paresíãu (vélha
imájen!) un colár di flôris. Êu fis u mêzmu áus mêus, i sentí nãu avêr
alí un iscultôr ci nus transferísi a atitúdi a un pedásu di mármori. Só
brilharía u artísta, é sértu. Cuãndu úma pesôa ôu un grúpu sáen ben,
ningên cér sabêr du modêlu, máis da óbra, i a óbra é ci fíca. Nãu
impórta; nós saberíamus ci éramus nós.




\chapt{CXIII}{Embárgus di tersêiru}

Pur falár nístu, é naturáu ci mi pergúntis si, sêndu ãntis tãu siôzsu
déla, nãu continuêi a se-lu apezár du fílhu i dus ãnus. Sin, senhôr,
continuêi. Continuêi, a táu pôntu ci u menór jéstu mi aflijía, a máis
ínfima palávra, úma insistênsia cuaucér; múita vêis só a indiferênsa
bastáva. Xegêi a ter siúmis di túdu i di tôdus. Un vizínhu, un par di
váusa, cuaucér ómen, môsu ôu madúru, mi enxía di terrôr ôu disconfiãnsa.
É sértu ci Capitú gostáva di ser vísta, i u mêiu máis própriu a táu fin
(dísi-mi úma senhóra, un día) é ver tambên, i nãu a ver sen mostrár ci
si ve.

A senhóra ci mi dísi ístu cuídu ci gostôu di min, i fôi naturáu-mênti
pur nãu axár da mínha párti correspondênsia áus sêus afétus ci mi
isplicôu dacéla manêira us sêus ólhus teimózus. Ôutrus ólhus mi
procurávãu tambên, nãu múitus, i nãu díigu náda sôbri êlis, têndu aliás
confesádu a prinsípiu as mínhas aventúras vindôuras, máis érãu aínda
vindôuras. Nacêli têmpu, pur máis mulhéris bunítas ci axási, nenhúma
resebería a mínima párti du amôr ci tínha a Capitú. A mínha própria mãi
nãu cería máis ci metádi. Capitú éra túdu i máis ci túdu; nãu vivía nen
trabalháva ci nãu fôsi pensãndu néla. Áu teátru íamus júntus; só mi
lêmbra ci fôsi dúas vêzis sen éla, un benefísiu di atôr, i úma istréia
di ópera, a ci éla nãu fôi pur ter adoesídu, máis cis pur fôrsa ci êu
fôsi. Éra tárdi pra mandár u camaróti a Iscobár; saí, máis voutêi nu
fin du primêiru átu. Incontrêi Iscobár a pórta du corredôr.

--- Vínha falár-ti, dísi-mi êli.

Isplicêi-lhi ci tínha saídu pra u teátru dôndi voutára reseôzu di
Capitú, ci ficára doênti.

--- Doênti di ce? perguntôu Iscobár.

--- Ceixáva-si da cabêsa i du istômagu.

--- Entãu, vôu-mi embóra. Vínha pra acêli negósiu dus embárgus...

Érãu uns embárgus di tersêiru; ocorrêra un insidênti importãnti, i,
têndu êli jantádu na sidádi, nãu cis ir pra cáza sen dizêr-mi u ci éra,
máis ja agóra falaría depôis...

--- Nãu, falêmus ja, sóbi; éla pódi istár melhór. Si istivér piór,
désis.

Capitú istáva melhór i até bôa. Confesôu-mi ci apênas tivéra úma dor di
cabêsa di náda, máis agravára u padesimêntu pra ci êu fôsi divertír-mi.
Nãu faláva alégri, u ci mi fêis disconfiár ci mentía, pra mi nãu metêr
mêdu, máis jurôu ci éra a verdádi púra. Iscobár sorríu i dísi:

--- A cunhadínha istá tãu doênti cômu vosê ôu êu. Vãmus áus embárgus.




\chapt{CXIV}{In ci si isplíca u isplicádu}

Ãntis di ir áus embárgus, isplicêmus aínda un pôntu ci ja ficôu
isplicádu, máis nãu ben isplicádu. Vísti ci êu pedí (cap.~CX) a un
profesôr di múzica di S.~Páulu ci mi iscrevêsi a toáda dacêli pregãu di
dôsis di Máta-caválus. In si, a matéria é xôxa, i nãu váli a pêna di un
capítulu, cuãntu máis dôis; máis a matérias táis ci trázen insinamêntus
interesãntis, senãu agradáveis. Isplicêmus u isplicádu.

Capitú i êu tínhamus jurádu nãu iscesêr máis acêli pregãu; fôi in
momêntu di grãndi ternúra, i u tabeliãu divínu sábi as côizas ci si
júrãu in táis momêntus, êli ci as rejístra nus lívrus etérnus.

--- Vosê júra?

--- Jurú, dísi éla istendêndu trájica-mênti u brásu.

Aproveitêi u jéstu pra beijár-lhi a mãu; istáva aínda nu semináriu.
Cuãndu fúi pra S.~Páulu, cerêndu un día relembrár a toáda, vi ci a ía
perdêndu intêira-mênti; consegí recordá-la i corrí áu profesôr, ci mi
fêis u obiséciu di a iscrevêr nu pedasínhu di papéu. Fôi pra nãu fautár
áu juramêntu ci fis ístu. Máis as di crer ci, cuãndu corrí áus papéis
vélhus, nacéla nôiti da Glória, tambên nãu mi lembráva ja da toáda nen
du têcstu? Fiz-mi di pontuáu áu juramêntu, i êsti é ci fôi u mêu pecádu;
iscesêr, cuaucér iscési.

Áu sértu, ningên sábi si a di mantêr ôu nãu un juramêntu. Côizas
futúras! Portãntu, a nósa constituisãu política, transferíndu u
juramêntu a afirmasãu símplis, é profúnda-mênti moráu. Acabôu con un
pecádu terríveu. Fautár áu compromísu é sêmpri infidelidádi, máis a
auguên ci tênha máis temôr a Dêus ci áus ómens nãu lhi importará mentír,
úma vêis ôu ôutra, dêzdi ci nãu méti a áuma nu purgatóriu. Nãu
confúndãu purgatóriu con inférnu, ci é u etérnu naufrájiu. Purgatóriu é
úma cáza di penhôris, ci emprésta sôbri tôdas as virtúdis, a júru áutu
i prázu cúrtu. Máis us prázus renóvãu-si, até ci un día úma ôu dúas
virtúdis mediãnas págãu tôdus us pecádus grãndis i picênus.




\chapt{CXV}{Dúvidas sôbri dúvidas}

Vãmus agóra áus embárgus... I pur ci irêmus áus embárgus? Dêus sábi u
ci cústa iscrevê-lus, cuãntu máis contá-lus. Da sircunstãnsia nóva ci
Iscobár mi trazía apênas díigu u ci lhi dísi entãu, ístu é, ci nãu
valía náda.

--- Náda?

--- Cuázi náda.

--- Entãu váli augúma côiza.

--- Pra reforsár as razõis ci ja têmus váli mênus ci u xa ci vosê vái
tomár comígu.

--- É tárdi pra tomár xa.

--- Tomarêmus deprésa.

Tomãmus deprésa. Durãnti êli, Iscobár olháva pra min disconfiádu, cômu
si cuidási ci êu recuzáva a sircunstãnsia nóva pur forrár-mi a
iscrevê-la; máis táu suspêita nãu ía con a nósa amizádi.

Cuãndu êli saíu, referí as mínhas dúvidas a Capitú; éla as disfêis con
a árti fína ci posuía, un jêitu, úma grása tôda súa, capáis di disipár
as mêzmas tristêzas di Olímpiu.

--- Sería u negósiu dus embárgus, concluíu; i êli ci vêiu até ací, a
ésta óra, é ci istá impresionádu con a demãnda.

--- Tens razãu.

Palávra púxa palávra, falêi di ôutras dúvidas. Êu éra entãu un pôsu
délas; coaxávãu dêntru di min, cômu verdadêiras rãs, a pôntu di mi
tiráren u sônu augúmas vêzis. Dísi-lhi ci comesáva a axár mínha mãi un
tãntu fría i arredía con éla. Pôis ací mêzmu valêu a árti fína di
Capitú!

--- Ja dísi a vosê u ci é; côizas di sógra. Mamãezínha ten siúmis di
vosê; lógu ci êlis pásen i as saudádis aumênten, éla tórna a ser u ci
éra. In lhi fautãndu u nétu...

--- Máis êu tênhu notádu ci ja é fría tambên con Ezeciéu. Cuãndu êli
vái comígu, mamãi nãu lhi fáis as mêzmas grásas.

--- Cen sábi si nãu ãnda doênti?

--- Vãmus nós jantár con éla amanhã?

--- Vãmus... Nãu... Pôis vãmus.

Fômus jantár con a mínha vélha. Ja lhi podía xamár asín, pôstu ci us
sêus cabêlus brãncus nãu u fôsen tôdus nen totáu-mênti, i u rôstu
istivési comparatíva-mênti frêscu; éra úma ispésii di mosidádi
cuincuagenária ôu di ansianidádi visóza, a iscôlha... Máis náda di
melancolías; nãu céru falár dus ólhus molhádus, a entráda i a saída.
Pôucu entrôu na conversasãu. Tambên nãu éra diferênti da costumáda.
Jozé Días falôu du cazamêntu i súas belêzas, da política, da Európa i
da omeopatía, tíu Cózmi das súas moléstias, príma Justína da vizinhãnsa,
ôu di Jozé Días, cuãndu êsti saía da sála.

Cuãndu voutãmus, a nôiti, viémus pur alí a pé, falãndu das mínhas
dúvidas. Capitú nóva-mênti mi aconselhôu ci isperásemus. Sógras érãu
tôdas asín; la vínha un día i mudávãu. Áu pásu ci mi faláva, recrudesía
di ternúra. Dalí in diãnti fôi cáda vêis máis dôsi comígu; nãu mi ía
isperár a janéla, pra nãu ispertár-mi us siúmis, máis cuãndu êu subía,
vía nu áutu da iscáda, êntri as grádis da canséla, a cára delisióza da
mínha amíga i ispôza, rizônha cômu tôda a nósa infãnsia. Ezeciéu as
vêzis istáva con éla; nós u avíamus acostumádu a ver u ósculu da xegáda
i da saída, i êli enxía-mi a cára di bêijus.




\chapt{CXVI}{Fílhu du ómen}

Apaupêi Jozé Días sôbri as manêiras nóvas di mínha mãi; ficôu ispantádu.
Nãu avía náda, nen podía avêr côiza nenhúma, tãntus érãu us louvôris
insesãntis ci êli ouvía «a béla i virtuóza Capitú.»

--- Agóra, cuãndu us ôusu, êntru tambên nu côru; máis a prinsípiu
ficáva envergonhadísimu. Pra cen xegôu, cômu êu, a arrenegár dêsti
cazamêntu, éra dúru confesár ci êli fôi úma verdadêira bênsãu du Séu.
Ci dígina senhóra nus saíu a criãnsa travésa di Máta-caválus! U pái é
ci nus separôu un pôucu, in cuãntu nãu nus conhesíamus, máis túdu
acabôu in ben. Pôis, sin, senhôr, cuãndu D.~Glória elojía a súa nóra i
comádri...

--- Entãu, mamãi...?

--- Perfêita-mênti!

--- Máis, pur ci é ci nãu nus vizíta a tãntu têmpu?

--- Crêiu ci ten andádu máis axacáda dus sêus reumatízmus. Êsti ãnu ten
fêitu múitu fríu... Imajíni a aflisãu déla, ci andáva u día intêiru;
agóra é obrigáda a istár ciéta, áu pé du irmãu, ci la ten u sêu máu...

Cis obiservár-lhi ci táu razãu isplicáva a interrupisãu das vizítas, i
nãu a friêza cuãndu íamus nós a Máta-caválus; máis nãu istendí tãu
lônji a intimidádi du agregádu. Jozé Días pedíu pra ver u nósu «profetazínhu»
(asín xamáva a Ezeciéu) i fêiz-lhi as féstas du costúmi. Désta vêis
falôu áu módu bíblicu (istivéra na véspera a folheár u lívru di Ezeciéu,
cômu sôubi depôis) i perguntáva-lhi: «Cômu vái ísu, fílhu du ómen?» «Dízi-mi,
fílhu du ómen, ôndi istãu us têus brincêdus?» «Céris comêr dôsi, fílhu
du ómen?»

--- Ci fílhu du ómen é êsi? perguntôu-lhi Capitú agastáda.

--- Sãu us módus di dizêr da Bíblia.

--- Pôis êu nãu góstu dêlis, replicôu éla con asperêza.

--- Ten razãu, Capitú, concordôu u agregádu. Vosê nãu imajína cômu a
Bíblia é xêia di ispresõis crúas i grosêiras. Êu faláva asín pra variár...
Tu cômu váis, mêu ãnju? Mêu ãnju, cômu é ci êu ãndu na rúa?

--- Nãu, atalhôu Capitú; ja lhi vôu tirãndu êsi costúmi di imitár us
ôutrus.

--- Máis ten múita grása; a min, cuãndu êli copía us mêus jéstus,
parési-mi ci sôu êu mêzmu, picinínu. Ôutru día xegôu a fazêr un jéstu
di D.~Glória, tãu ben ci éla lhi dêu un bêiju in pága. Vãmus, cômu é ci
êu ãndu?

--- Nãu, Ezeciéu, dísi êu, mamãi nãu cér.

Êu mêzmu axáva fêiu táu séstru. Augúns dus jéstus ja lhi íãu ficãndu
máis repetídus, cômu u das mãus i péis di Iscobár; úutima-mênti, até
apanhára u módu di voutár da cabêsa dêsti, cuãndu faláva, i u di
deixá-la caír, cuãndu ría. Capitú ralháva. Máis u menínu éra travêsu,
cômu u diábu; apênas comesãmus a falár di ôutra côiza, sautôu áu mêiu
da sála, dizêndu a Jozé Días:

--- U senhôr ãnda asín.

Nãu podêmus deixár di rir, êu máis ci ningên. A primêira pesôa ci fexôu
a cára, ci u repreendêu i xamôu a si fôi Capitú.

--- Nãu céru ísu, ouvíu?




\chapt{CXVII}{Amígus prócsimus}

Ja entãu Iscobár deixára Andaraí i comprára úma cáza nu Flamêngu, cáza
ci aínda alí vi, a días, cuãndu mi dêu na gãna isperimentár si as
sensasõis antígas istávãu mórtas ôu dormíãu só; nãu pósu dizê-lu ben,
purcê us sônus, cuãndu sãu pezádus, confúnden vívus i defúntus, a nãu
ser a respirasãu. Êu respiráva un pôucu, máis pódi ser ci fôsi du mar,
mêiu ajitádu. Enfín, pasêi, asendí un xarútu, i dêi pur min nu Catêti;
tínha subídu pêla Rúa da Prinsêza, úma rúa antíga... Ó rúas antígas! ó
cázas antígas! ó pérnas antígas! Tôdus nós éramus antígus, i nãu é
presízu dizêr ci nu máu sentídu, nu sentídu di vélhu i acabádu.

Vélha é a cáza, máis nãu lhi auterárãu náda. Nãu sêi até si aínda ten u
mêzmu númeru. Nãu díigu ci númeru é pra nãu íren indagár i cavár a
istória. Nãu é ci Iscobár aínda la móri nen sicér víva; morrêu pôucu
depôis, pur un módu ci êi di contár. Encuãntu vivêu, úma vêis ci
istávamus tãu prócsimus, tínhamus pur asín dizêr úma só cáza, êu vivía
na dêli, êli na mínha, i u pedásu di práia êntri a Glória i u Flamêngu
éra cômu un camínhu di úzu própriu i particulár. Fazía-mi pensár nas
dúas cázas di Máta-caválus, con u sêu múru di permêiu.

Un istoriadôr da nósa língua, crêiu ci Joãu di Bárrus, põi na bôca di
un rêi bárbaru augúmas palávras mãnsas, cuãndu us portugêzis lhi
propúnhãu istabelesêr alí áu pé úma fortalêza; dizía u rêi ci us bons
amígus devíãu ficár lônji uns dus ôutrus, nãu pértu, pra si nãu
zangáren cômu as águas du mar ci batíãu furiózas nu roxêdu ci êlis víãu
dalí. Ci a sômbra du iscritôr mi perdôi, si êu duvídu ci u rêi disési
táu palávra nen ci éla sêja verdadêira. Prováveu-mênti fôi u mêzmu
iscritôr ci a inventôu pra adornár u têcstu, i nãu fêis máu, purcê é
buníta; reáu-mênti, é buníta. Êu crêiu ci u mar entãu batía na pédra,
cômu é sêu costúmi, dêzdi Ulísis i ãntis. Agóra ci a comparasãu sêja
verdadêira é ci nãu. Segúra-mênti a inimígus contíguus, máis tambên a
amígus di pértu i du pêitu. I u iscritôr iscesía (sáuvu si aínda nãu
éra du sêu têmpu), iscesía u adágiu: lônji dus ólhus, lônji du corasãu.
Nóis nãu podíamus ter us corasõis agóra máis pértu. As nósas mulhéris
vivíãu na cáza úma da ôutra, nós pasávamus as nôitis ca ôu la
conversãndu, jogãndu ôu mirãndu u mar. Us dôis picênus pasávãu días,
óra nu Flamêngu, óra na Glória.

Cômu êu obiservási ci podía acontesêr con êlis u ci si déra êntri min i
Capitú, axárãu tôdus ci sin, i Sãnxa acresentôu ci até ja si íãu
paresêndu. Êu isplicêi:

--- Nãu; é purcê Ezeciéu imíta us jéstus dus ôutrus.

Iscobár concordôu comígu, i insinuôu ci augúma vêis as criãnsas ci si
frecuêntãu múitu acábãu paresêndu-si úmas con as ôutras. Opinêi di
cabêsa, cômu mi susedía nas matérias ci êu nãu sabía ben nen máu. Túdu
podía ser. U sértu é ci êlis si ceríãu múitu, i podíãu acabár cazádus,
máis nãu acabárãu cazádus.




\chapt{CXVIII}{A mãu di Sãnxa}

Túdu acába, leitôr; é un vélhu truízmu, a ci si pódi acresentár ci nen
túdu u ci dúra, dúra múitu têmpu. Ésta segúnda párti nãu áxa crêntis
fáseis; áu contráriu, a idéia di ci un castélu di vêntu dúra máis ci u
mêzmu vêntu di ci é fêitu, difísiu-mênti si dispegará da cabêsa, i é
bon ci sêja asín, pra ci si nãu pêrca u costúmi dacélas construsõis
cuázi etérnas.

U nósu castélu éra sólidu, máis un domíngu... Na véspera tínhamus
pasádu a nôiti nu Flamêngu, nãu só us dôis cazáis inseparáveis, cômu
aínda u agregádu i príma Justína. Fôi entãu ci Iscobár, falãndu-mi a
janéla, dísi-mi ci fôsemus la jantár nu día segínti; presizávamus falár
di un projétu in família, un projétu pra us cuátru.

--- Pra us cuátru? Úma contradãnsa.

--- Nãu. Nãu és capáis di adivinhár u ci sêja, nen êu díigu. Ven amanhã.

Sãnxa nãu tiráva us ólhus di nós durãnti a convérsa, áu cãntu da janéla.
Cuãndu u marídu saíu, vêiu ter comígu. Perguntôu-mi di ci é ci
faláramus; dísi-lhi ci di un projétu ci êu nãu sabía cuáu fôsi; éla
pedíu-mi segrêdu, i revelôu-mi u ci éra: úma viájen a Európa dalí a
dôis ãnus. Dísi ístu di cóstas pra dêntru, cuázi suspirãndu. U mar
batía con grãndi fôrsa na práia; avía resáca.

--- Vãmus tôdus? perguntêi pur fin.

--- Vãmus.

Sãnxa ergêu a cabêsa i olhôu pra min con tãntu prazêr ci êu, grásas as
relasõis déla i Capitú, nãu si mi daría beijá-la na tésta. Entretãntu,
us ólhus di Sãnxa nãu convidávãu a ispansõis fraternáis, paresíãu
cêntis i intimatívus, dizíãu ôutra côiza, i nãu tardôu ci si afastásen
da janéla, ôndi êu ficêi olhãndu pra u mar, pensatívu. A nôiti éra
clára.

Dalí mêzmu buscêi us ólhus di Sãnxa, áu pé du piãnu; incontrêi-us in
camínhu. Parárãu us cuátru i ficárãu diãnti uns dus ôutrus, uns
isperãndu ci us ôutrus pasásen, máis nenhuns pasávãu. Táu si da na rúa
êntri dôis teimózus. A cautéla dizligôu-nus; êu tornêi a voutár-mi pra
fóra. I asín pôstu entrêi a cavár na memória si augúma vêis olhára pra
éla con a mêzma ispresãu, i ficêi insértu. Tívi úma sertêza só, é ci un
día pensêi néla, cômu si pênsa na béla disconhesída ci pása; máis entãu
dar-si-ía ci éla, adivinhãndu... Tauvêis u símplis pensamêntu mi
transluzísi ca fóra, i éla mi fujísi outróra irritáda ôu acanháda, i
agóra pur un movimêntu invensíveu... Invensíveu; ésta palávra fôi cômu
úma bênsãu di pádri a mísa, ci a jênti resébi i repéti in si mêzma.

--- U mar amanhã istá di dizafiár a jênti, dísi-mi a vóis di Iscobár,
áu pé di min.

--- Vosê êntra nu mar amanhã?

--- Tênhu entrádu con máris maióris, múitu maióris. Vosê nãu imajína u
ci é un bon mar in óra bravía. É presízu nadár ben, cômu êu, i ter
êstis puumõis, dísi êli batêndu nu pêitu, i êstis brásus; apáupa.

Apaupêi-lhi us brásus, cômu si fôsen us di Sãnxa. Cústa-mi ésta
confisãu, máis nãu pósu suprimí-la; éra jarretár a verdádi. Nen só us
apaupêi con ésa idéia, máis aínda sentí ôutra côiza: axêi-us máis
grósus i fórtis ci us mêus, i tívi-lhis invéja; acrési ci sabíãu nadár.

Cuãndu saímus, tornêi a falár con us ólhus a dôna da cáza. A mãu déla
apertôu múitu a mínha, i demorôu-si máis ci di costúmi.

A modéstia pedía entãu, cômu agóra, ci êu vísi nacêli jéstu di Sãnxa
úma sansãu áu projétu du marídu i un agradesimêntu. Asín devía ser,
máis un flúidu particulár ci mi corrêu tôdu u côrpu dizviôu di min a
concluzãu ci dêixu iscríta. Sentí aínda us dêdus di Sãnxa êntri us mêus,
apertãndu uns áus ôutrus. Fôi un instãnti di vertíjen i di pecádu.
Pasôu deprésa nu relójiu du têmpu; cuãndu xegêi u relójiu áu ouvídu,
trabalhávãu só us minútus da virtúdi i da razãu.

---... Úma senhóra delisiozísima, concluíu Jozé Días un discúrsu ci
vínha fazêndu.

--- Delisiozísima! repetí con augún ardôr, ci moderêi lógu,
emendãndu-mi: Reáu-mênti, úma béla nôiti!

--- Cômu déven ser tôdas as dacéla cáza, continuôu u agregádu. Ca fóra,
nãu; ca fóra u mar istá zangádu; iscúti.

Ouvía-si u mar fórti, --- cômu ja si ouvía di cáza, --- a resáca éra
grãndi i, a distãnsia, víãu-si cresêr as ôndas. Capitú i príma Justína,
ci íãu adiãnti, detivérãu-si núma das vóutas da práia, i fômus
conversãndu us cuátru; máis êu conversáva máu. Nãu avía mêiu di iscesêr
intêira-mênti a mãu di Sãnxa nen us ólhus ci trocãmus. Agóra axáva-lhis
ístu, agóra acílu. Us instãntis du Diábu intercalávãu-si nus minútus di
Dêus, i u relójiu fôi asín marcãndu auternatíva-mênti a mínha perdisãu
i a mínha sauvasãu. Jozé Días dispedíu-si di nós a pórta. Príma Justína
dormíu in nósa cáza; iría embóra, nu día segínti, depôis du aumôsu i da
mísa. Êu recolhí-mi áu mêu gabinêti, ôndi mi demorêi máis ci di costúmi.

U retrátu di Iscobár, ci êu tínha alí, áu pé du di mínha mãi, falôu-mi
cômu si fôsi a própria pesôa. Combatí sinséra-mênti us impúusus ci
trazía du Flamêngu; rejeitêi a figúra da mulhér du mêu amígu, i
xamêi-mi dizleáu. Demáis, cen mi afirmáva ci ouvési augúma intensãu
dacéla ispésii nu jéstu da dispedída i nus anteriôris? Túdu podía
ligár-si áu interêsi da nósa viájen. Sãnxa i Capitú érãu tãu amígas ci
sería un prazêr máis pra élas íren júntas. Cuãndu ouvési augúma
intensãu secsuáu, cen mi provaría ci nãu éra máis ci úma sensasãu
fuugurãnti, distináda a morrêr con a nôiti i u sônu? A remórsus ci nãu
násen di ôutru pecádu, nen ten maiór durasãu. Agarrêi-mi a ésta ipótezi
ci si consiliáva con a mãu di Sãnxa, ci êu sentía di memória dêntru da
mínha mãu, cênti i demoráda, apertáda i apertãndu...

Sinséra-mênti, êu axáva-mi máu êntri un amígu i a atrasãu. A timidêis
pódi ser ci fôsi ôutra cáuza dacéla crízi; nãu é só u Séu ci da as
nósas virtúdis, a timidêis tambên, nãu contãndu u acázu, máis u acázu é
un méru asidênti; a melhór oríjen délas é u Séu. Entretãntu, cômu a
timidêis ven du Séu, ci nus da a compleisãu, a virtúdi, fílha déla, é,
jenealógica-mênti, u mêzmu sãngi selestiáu. Asín refletiría, si pudési;
máis a prinsípiu vagêi a tôa. Paixãu nãu éra nen inclinasãu. Capríxu
sería ôu ce? Áu fin di vínti minútus éra náda, intêira-mênti náda. U
retrátu di Iscobár paresêu falár-mi; vi-lhi a atitúdi frãnca i símplis,
sacudí a cabêsa i fúi deitár-mi.




\chapt{CXIX}{Nãu fása ísu, cerída!}

A leitôra, ci é mínha amíga i abríu êsti lívru con u fin di discansár
da cavatína di ônten pra a váusa di ôji, cér fexá-lu as prêzas, áu ver
ci beirãmus un abízmu. Nãu fása ísu, cerída; êu múdu di rúmu.




\chapt{CXX}{Us áutus}

Na manhã segínti acordêi lívri das abominasõis da véspera; xamêi-lhis
alusinasõis, tomêi café, percorrí us jornáis i fúi istudár uns áutus.
Capitú i príma Justína saírãu pra a mísa das nóvi, na Lápa. A figúra di
Sãnxa dizaparesêu intêira-mênti nu mêiu das alegasõis da párti adivérsa,
ci êu ía lêndu nus áutus, alegasõis fáusas, inadmisíveis, sen apôiu na
lêi nen nas prácsis. Vi ci éra fásiu ganhár a demãnda; consuutêi Dalloz,
Perêira i Sôuza...

Úma só vêis olhêi pra u retrátu di Iscobár. Éra úma béla fotografía
tiráda un ãnu ãntis. Istáva di pé, sôbri-cazáca abotoáda, a mãu iscêrda
nu dôrsu di úma cadêira, a dirêita metída áu pêitu, u olhár áu lônji
pra a iscêrda du ispectadôr. Tínha gárbu i naturalidádi. A moudúra ci
lhi mandêi por nãu encobría a dedicatória, iscríta embáixu, nãu nas
cóstas du cartãu: «Áu mêu cerídu Bentínhu u sêu cerídu Iscobár 20 -4 -70.»
Éstas palávras fortalesêrãu-mi us pensamêntus dacéla manhã, i
ispancárãu di tôdu as recordasõis da véspera. Nacêli têmpu a mínha
vísta éra bôa; êu podía le-las du lugár in ci istáva. Tornêi áus áutus.




\chapt{CXXI}{A catástrofi}

Nu melhór dêlis, ouví pásus presipitádus na iscáda, a campaínha soôu,
soárãu páumas, góupis na canséla, vózis, acudírãu tôdus, acudí êu mêzmu.
Éra un iscrávu da cáza di Sãnxa ci mi xamáva:

--- Pra ir la... sinhô nadãndu, sinhô morrêndu.

Nãu dísi máis náda, ôu êu nãu lhi ouví u réstu. Vestí-mi, deixêi recádu
a Capitú i corrí áu Flamêngu.

In camínhu, fúi adivinhãndu a verdádi. Iscobár metêu-si a nadár, cômu
uzáva fazêr, arriscôu-si un pôucu máis fóra ci di costúmi, apezár du
mar bravíu, fôi enroládu i morrêu. As canôas ci acudírãu máu puderãu
trazêr-lhi u cadáver.




\chapt{CXXII}{U entêrru}

A viúva... Pôupu-vus as lágrimas da viúva, as mínhas, as da ôutra jênti.
Saí di la sêrca di ônzi óras; Capitú i príma Justína isperávãu-mi, úma
con u paresêr abatídu i istúpidu, ôutra enfastiáda apênas.

--- Vãu fazêr companhía a póbri Sanxínha; êu vôu cuidár du entêrru.

Asín fizémus. Cis ci u entêrru fôsi pompôzu, i a afluênsia dus amígus
fôi numeróza. Práia, rúas, Prása da Glória, túdu érãu cárrus, múitus
dêlis particuláris. A cáza nãu sêndu grãndi, nãu podíãu la cabêr tôdus;
múitus istávãu na práia, falãndu du dizástri, apontãndu u lugár in ci
Iscobár falesêra, ouvíndu referír a xegáda du môrtu. Jozé Días ouvíu
tambên falár dus negósius du finádu, divergíndu augúns na avaliasãu dus
bens, máis avêndu acôrdu in ci u pasívu devía ser picênu. Elojiávãu as
cualidádis di Iscobár. Un ôu ôutru discutía u resênti gabinêti Ríu
Brãncu; istávamus in mársu di 1871. Núnca mi iscesêu u mêis nen u ãnu.

Cômu êu ouvési rezouvídu falár nu semitériu, iscreví augúmas línhas i
mostrêi-as in cáza a Jozé Días, ci as axôu reáu-mênti díginas du môrtu
i di min. Pedíu-mi u papéu, resitôu lênta-mênti u discúrsu, pezãndu as
palávras, i confirmôu a primêira opiniãu; nu Flamêngu ispalhôu a
notísia. Augúns conhesídus viérãu interrogár-mi:

--- Entãu, vãmus ouví-lu?

--- Cuátru palávras.

Pôucas máis seríãu. Tínha-as iscrítu con resêiu di ci a emosãu mi
impedísi di improvizár. Nu tíuburi in ci andêi úma ôu dúas óras, nãu
fizéra máis ci recordár u têmpu du semináriu, as relasõis di Iscobár,
as nósas simpatías, a nósa amizádi, comesáda, continuáda i núnca
interrompída, até ci un lãnsi da fortúna fêis separár pra sêmpri dúas
criatúras ci prometíãu ficár pur múitu têmpu unídas. Di cuãndu in
cuãndu enxugáva us ólhus. U coxêiru aventurôu dúas ôu trêis pergúntas
sôbri a mínha situasãu moráu; nãu mi arrancãndu náda, continuôu u sêu
ofísiu. Xegãndu a cáza, deitêi acélas emosõis áu papéu; táu sería u
discúrsu.




\chapt{CXXIII}{Ólhus di resáca}

Enfín, xegôu a óra da incomendasãu i da partída. Sãnxa cis dispedír-si
du marídu, i u dizispêru dacêli lãnsi consternôu a tôdus. Múitus ómens
xorávãu tambên, as mulhéris tôdas. Só Capitú, amparãndu a viúva,
paresía vensêr-si a si mêzma. Consoláva a ôutra, cería arrancá-la dalí.
A confuzãu éra jeráu. Nu mêiu déla, Capitú olhôu augúns instãntis pra u
cadáver tãu fícsa, tãu apaixonáda-mênti fícsa, ci nãu adimíra lhi
sautásen augúmas lágrimas pôucas i caládas...

As mínhas sesárãu lógu. Fícêi a ver as déla; Capitú enxugôu-as deprésa,
olhãndu a fúrtu pra a jênti ci istáva na sála. Redobrôu di carísias pra
a amíga, i cis levá-la; máis u cadáver parési ci a rétínha tambên.
Momêntu ôuvi in ci us ólhus di Capitú fitárãu u defúntu, cuáis us da
viúva, sen u prãntu nen palávras désta, máis grãndis i abértus, cômu a
vága du mar la fóra, cômu si cisési tragár tambên u nadadôr da manhã.




\chapt{CXXIV}{U discúrsu}

--- Vãmus, sãu óras...

Éra Jozé Días ci mi convidáva a fexár u ataúdi. Fexãmu-lu, i êu pegêi
núma das argólas; rompêu u alarídu fináu. Palávra ci, cuãndu xegêi a
pórta, vi u sóu cláru, túdu jênti i cárrus, as cabêsas discobértas,
tívi un dacêlis mêus impúusus ci núnca xegávãu a ezecusãu: fôi atirár a
rúa caixãu, defúntu i túdu. Nu cárru dísi a Jozé Días ci si calási. Nu
semitériu tívi di repetír a serimônia da cáza, dizatár as corrêias, i
ajudár a levár u féretru a cóva. U ci ístu mi custôu imajína. Desídu u
cadáver a cóva, trousérãu a cáu i a pa; sábis dístu, terás ídu a máis
di un entêrru, máis u ci nãu sábis nen pódi sabêr nenhún dus têus
amígus, leitôr, ôu cuaucér ôutru istrãnhu, é a crízi ci mi tomôu cuãndu
vi tôdus us ólhus in min, us péis ciétus, as orêlhas atêntas, i, áu
cábu di augúns instãntis di totáu silênsiu, un susúrru vágu, augúmas
vózis interrogatívas, sináis, i auguên, Jozé Días, ci mi dizía áu
ouvídu:

--- Entãu, fáli.

Éra u discúrsu. Ceríãu u discúrsu. Tínhãu júis áu discúrsu anunsiádu.
Macináu-mênti, metí a mãu nu bôusu, sacêi u papéu i li-u áus
trambolhõis, nãu tôdu, nen segídu, nen cláru; a vóis paresía-mi entrár
in vêis di saír, as mãus tremíãu-mi. Nãu éra só a emosãu nóva ci mi
fazía asín, éra u própriu têcstu, as memórias du amígu, as saudádis
confesádas, us louvôris a pesôa i áus sêus méritus; túdu ístu ci êu éra
obrigádu a dizêr i dizía máu. Áu mêzmu têmpu, temêndu ci mi adivinhásen
a verdádi, forsejáva pur iscondê-la ben. Crêiu ci pôucus mi ouvírãu,
máis u jéstu jeráu fôi di compreensãu i di aprovasãu. As mãus ci mi
dérãu a apertár érãu di solidariedádi; augúns dizíãu: «Múitu bunítu!
múitu ben! maginíficu!» Jozé Días axôu ci a elocuênsia istivéra na
autúra da piedádi. Un ómen, ci mi paresêu jornalísta, pedíu-mi lisênsa
pra levár u manuscrítu i imprimí-lu. Só a mínha grãndi turvasãu
recuzaría un obiséciu tãu símplis.




\chapt{CXXV}{Úma comparasãu}

Príamu júuga-si u máis infelís dus ómens, pur beijár a mãu dacêli ci
lhi matôu u fílhu. Oméru é ci reláta ístu, i é un bon autôr, nãu
obistãnti contá-lu in vérsu, máis a narrasõis ezátas in vérsu, i até
máu vérsu. Compára tu a situasãu di Príamu con a mínha; êu acabáva di
louvár as virtúdis du ómen ci resebêra, defúntu, acêlis ólhus... É
imposíveu ci augún Oméru nãu tirási da mínha situasãu múitu melhór
efêitu, ôu cuãndu mênus, iguáu. Nen dígas ci nus fáutãu Omérus, pêla
cáuza apontáda in Camõis; nãu, senhôr, fáutãu-nus, é sértu, máis é
purcê us Príamus procúrãu a sômbra i u silênsiu. As lágrimas, si as ten,
sãu enxugádas atráis da pórta, pra ci as cáras aparêsãu límpas i
serênas; us discúrsus sãu ãntis di alegría ci di melancolía, i túdu
pása cômu si Acílis nãu matási Eitôr.




\chapt{CXXVI}{Sízmãndu}

Pôucu depôis di saír du semitériu, razgêi u discúrsu i deitêi us
pedásus pêla portinhóla fóra, sen embárgu dus isfórsus di Jozé Días pra
impedí-lu.

--- Nãu présta pra náda, dísi-lhi êu, i cômu pósu ter a tentasãu di
da-lu a imprimír, fíca ja distruídu di úma vêis. Nãu présta, nãu váli
náda.

Jozé Días demonstrôu lônga-mênti u contráriu, depôis elojiôu u entêrru,
i pur úutimu fêis u panejíricu du môrtu, úma grãndi áuma, ispíritu
atívu, corasãu rétu, amígu, bon amígu, díginu da ispôza amantísima ci
Dêus lhi déra...

Nêsti pôntu du discúrsu, deixêi-u falár sozínhu i pegêi a sizmár comígu.
U ci sizmêi fôi tãu iscúru i confúzu ci nãu mi deixôu tomár pé. Nu
Catêti mandêi parár u cárru, dísi a Jozé Días ci fôsi buscár as
senhóras áu Flamêngu i as levási pra cáza; êu iría a pé.

--- Máis...

--- Vôu fazêr úma vizíta.

A razãu dístu éra acabár di sizmár, i iscolhêr úma rezolusãu ci fôsi
adecuáda áu momêntu. U cárru andaría máis deprésa ci as pérnas; éstas
iríãu pauzádas ôu nãu, podíãu afrouxár u pásu, parár, arrepiár camínhu,
i deixár ci a cabêsa sizmási a vontádi. Fúi andãndu i sizmãndu. Tínha
ja comparádu u jéstu di Sãnxa na véspera i u dizispêru dacêli día; érãu
inconsiliáveis. A viúva éra reáu-mênti amantísima. Asín si dizvanesêu
di tôdu a iluzãu da mínha vaidádi. Nãu sería u mêzmu cázu di Capitú?
Cuidêi di recompôr-lhi us ólhus, a pozisãu in ci a vi, u ajuntamêntu di
pesôas ci devía naturáu-mênti impôr-lhi a disimulasãu, si ouvési áugu
ci disimulár. U ci ací vái pur órden lójica i dedutíva, tínha sídu
ãntis úma barafúnda di idéias i sensasõis, grásas áus solavãncus du
cárru i as interrupisõis di Jozé Días. Agóra, porên, rasiosináva i
evocáva cláru i ben. Concluí di min pra min ci éra a antíga paixãu ci
mi ofuscáva aínda i mi fazía dizvairár cômu sêmpri.

Cuãndu xegêi a ésta concluzãu fináu, xegáva tambên a pórta di cáza,
máis voutêi pra tráis, i subí ôutra vêis a Rúa du Catêti. Érãu as
dúvidas ci mi aflijíãu ôu a nesesidádi di aflijír Capitú con a mínha
grãndi demóra? Ponhãmus ci érãu as dúas cáuzas; andêi lárgu ispásu, até
ci mi sentí sosegár, i indireitêi pra cáza. Batían ôitu óras núma
padaría.




\chapt{CXXVII}{U barbêiru}

Pértu di cáza, avía un barbêiru, ci mi conhesía di vísta, amáva a
rabéca i nãu tocáva intêira-mênti máu. Na ocaziãu in ci ía pasãndu,
ezecutáva nãu sêi ci pésa. Parêi na causáda a ouví-lu (túdu sãu
pretêstus a un corasãu agoniádu), êli víu-mi, i continuôu a tocár. Nãu
atendêu a un fregêis, i lógu a ôutru, ci alí fôrãu, a dispêitu da óra i
di ser domíngu, confiár-lhi as cáras a naválha. Perdêu-us sen perdêr
úma nóta; ía tocãndu pra min. Ésta considerasãu fêiz-mi xegár
frãnca-mênti a pórta da lója, voutádu pra êli. Áu fúndu, levantãndu a
cortína di xíta ci fexáva u interiôr da cáza, vi apontár úma môsa
trigêira, vestídu cláru, flor nu cabêlu. Éra a mulhér dêli; crêiu ci mi
discobríu di dêntru, i vêiu agradesêr-mi con a prezênsa u favôr ci êu
fazía áu marídu. Si mi nãu engãnu, xegôu a dizê-lu con us ólhus. Cuãntu
áu marídu, tocáva agóra con máis calôr; sen ver a mulhér, sen ver
fregêzis, grudáva a fási áu instrumêntu, pasáva a áuma áu árcu, i
tocáva, tocáva...

Divína árti! Ía-si formãndu un grúpu, deixêi a pórta da lója i vin
andãndu pra cáza; enfiêi pêlu corredôr i subí as iscádas sen istrépitu.
Núnca mi iscesêu u cázu dêsti barbêiru, ôu pur istár ligádu a un
momêntu grávi da mínha vída, ôu pur ésta mácsima, ci us compiladôris
póden tirár dací i inserír nus compêndius di iscóla. A mácsima é ci a
jênti iscési divagár as bôas asõis ci prática, i verdadêira-mênti nãu
as iscési núnca. Póbri barbêiru! perdêu dúas bárbas nacéla nôiti, ci
érãu u pãu du día segínti, túdu pra ser ouvídu di un tranzeúnti. Supõi
agóra ci êsti, in vêis di ir-si embóra, cômu êu fúi, ficáva a pórta a
ouví-lu i a namorár-lhi a mulhér; entãu é ci êli, tôdu árcu, tôdu
rabéca, tocaría dizisperáda-mênti. Divína árti!




\chapt{CXXVIII}{Punhádu di susésus}

Cômu ía dizêndu, subí as iscádas sen istrépitu, empurrêi a canséla, ci
istáva apênas incostáda, i dêi con príma Justína i Jozé Días jogãndu
cártas na salêta prócsima. Capitú levantôu-si du canapé i vêiu a min. U
rôstu déla éra agóra serênu i púru. Us ôutrus suspendêrãu u jôgu, i
tôdus falãmus du dizástri i da viúva. Capitú sensurôu a imprudênsia di
Iscobár, i nãu disimulôu a tristêza ci lhi trazía a dor da amíga.
Perguntêi-lhi pur ci nãu ficára con Sãnxa acéla nôiti.

--- Ten la múita jênti; aínda asín oferesí-mi, máis nãu cis. Tambên lhi
dísi ci éra melhór vir pra ca, i pasár ací uns días conôscu.

--- Tambên nãu cis?

--- Tambên nãu.

--- Entretãntu, a vísta du mar a di ser-lhi penóza, tôdas as manhãs,
ponderôu Jozé Días, i nãu sêi cômu poderá...

--- Máis pása; u ci é ci nãu pása? atalhôu príma Justína.

I cômu, in tórnu désta idéia, comesásemus úma tróca di palávras, Capitú
saíu pra ir ver si u fílhu dormía. Áu pasár pêlu ispêlhu, consertôu us
cabêlus tãu demoráda-mênti ci paresería afetasãu, si nãu soubésemus ci
éla éra múitu amíga di si. Cuãndu tornôu trazía us ólhus vermêlhus;
dísi-nus ci, áu mirár u fílhu dormíndu, pensára na filhínha di Sãnxa, i
na aflisãu da viúva. I, sen si lhi dar das vizítas, nen reparár si avía
augún criádu, abrasôu-mi i dísi-mi ci, si cisési pensár néla, éra
presízu pensár primêiru na mínha vída. Jozé Días axôu a frázi «lindísima»,
i perguntôu a Capitú pur ci é ci nãu fazía vérsus. Tentêi metêr u cázu
a búlha, i asín acabãmus a nôiti.

Nu día segínti, arrependí-mi di avêr razgádu u discúrsu, nãu ci cisési
da-lu a imprimír, máis éra lembrãnsa du finádu. Pensêi in recompô-lu,
máis só axêi frázis sôutas, ci úma vêis júntas nãu tínhãu sentídu.
Tambên pensêi in fazêr ôutru, máis éra ja difísiu, i podía ser apanhádu
in fáusu pêlus ci mi tínhãu ouvídu nu semitériu. Cuãntu a recolhêr us
pedasínhus di papéu deitádus a rúa, éra tárdi; istaríãu ja varrídus.

Inventariêi as lembrãnsas di Iscobár, lívrus, un tintêiru di brônzi,
úma bengála di marfín, un pásaru, u áubum di Capitú, dúas paizájens du
Paraná i ôutras. Tambên êli as posuía di mínha mãu. Vivêmus asín a
trocár memórias i regálus, óra in día di ãnus, óra sen razãu particulár.
Túdu ísu mi empanáva us ólhus... Viérãu us jornáis du día: dávãu
notísia du dizástri i da mórti di Iscobár, us istúdus i us negósius
dêsti, as cualidádis pesoáis, a simpatía du comérsiu, i tambên falávãu
dus bens deixádus, da mulhér i da fílha. Túdu ísu fôi na segúnda-fêira.
Na têrsa-fêira fôi abértu u testamêntu, ci mi nomeáva segúndu
testamentêiru; u primêiru lugár cabía a mulhér. Nãu mi deixáva náda,
máis as palávras ci mi iscrevêra in cárta separáda érãu sublímis di
amizádi i istíma. Capitú désta vêis xorôu múitu; máis compôis-si
deprésa.

Testamêntu, inventáriu, túdu andôu cuázi tãu deprésa cômu ací vái dítu.
Áu cábu di pôucu têmpu, Sãnxa retirôu-si pra a cáza dus parêntis nu
Paraná.




\chapt{CXXIX}{A D.~Sãnxa}

D.~Sãnxa, pésu-lhi ci nãu lêia êsti lívru; ôu, si u ouvér lídu até ací,
abandôni u réstu. Básta fexá-lu; melhór será ceimá-lu, pra lhi nãu dar
tentasãu i abrí-lu ôutra vêis. Si, apezár du avízu, cisér ir até u fin,
a cúupa é súa; nãu respôndu pêlu máu ci resebêr. U ci ja lhi tivér
fêitu, contãndu us jéstus dacêli sábadu, êsi acabôu, úma vêis ci us
acontesimêntus, i êu con êlis, dizmentímus a mínha iluzãu; máis u ci
agóra a aucansár, êsi é indeléveu. Nãu, amíga mínha, nãu lêia máis. Va
envelhesêndu, sen marídu nen fílha, ci êu fásu a mêzma côiza, i é aínda
u melhór ci si pódi fazêr depôis da mosidádi. Un día, irêmus dací até a
pórta du Séu, ôndi nus incontrarêmus renovádus, cômu as plãntas nóvas,
\emph{cómi piante novelle},

Rinovellate di novelle frondi.

U réstu in Dãnti.




\chapt{CXXX}{Un día...}

Porcuãntu, un día Capitú cis sabêr u ci é ci mi fazía andár caládu i
aborresídu. I propôis-mi a Európa, Mínas, Petrópolis, úma sérii di
báilis, míu dêsis remédius aconselhádus áus melancólicus. Êu nãu sabía
ci lhi respondêsi; recuzêi as diversõis. Cômu insistísi, replicêi-lhi
ci us mêus negósius andávãu máu. Capitú sorríu pra animár-mi. I ci
tínha ci andásen máu? Tornaríãu a andár ben, i até la as jóias, us
obijétus di augún valôr seríãu vendídus, i iríamus rezidír in augún
bécu. Viveríamus sosegádus i iscesídus; depôis tornaríamus a tôna da
água. A ternúra con ci mi dísi ístu éra di comovêr as pédras. Pôis nen
asín. Respondí-lhi sêca-mênti ci nãu éra presízu vendêr náda. Deixêi-mi
istár caládu i aborresídu. Éla propôis-mi jogár cártas ôu dãmas, un
pasêiu a pé, úma vizíta a Máta-caválus; i, cômu êu nãu aseitási náda,
fôi pra a sála, abríu u piãnu, i comesôu a tocár; êu aproveitêi a
auzênsia, pegêi du xapéu i saí.

... Perdãu, máis êsti capítulu devía ser presedídu di ôutru, in ci
contási un insidênti, ocorrídu pôucas semãnas ãntis, dôis mêzis depôis
da partída di Sãnxa. Vôu iscrevê-lu; podía antepô-lu a êsti, ãntis di
mandár u lívru áu prélu, máis cústa múitu auterár u númeru das pájinas;
vái asín mêzmu, depôis a narrasãu segirá dirêita até u fin. Demáis, é
cúrtu.




\chapt{CXXXI}{Anteriôr áu anteriôr}

Fôi u cázu ci a mínha vída éra ôutra vêis dôsi i plásida, a bãnca du
adivogádu rendía-mi bastãnti, Capitú istáva máis béla, Ezeciéu ía
cresêndu. Comesáva u ãnu di 1872.

--- Vosê ja reparôu ci Ezeciéu ten nus ólhus úma ispresãu iscizíta?
perguntôu-mi Capitú. Só vi dúas pesôas asín, un amígu di papái i u
defúntu Iscobár. Ólha, Ezeciéu; ólha fírmi, asín, víra pra u ládu di
papái, nãu presíza revirár us ólhus, asín, asín...

Éra depôis di jantár; istávamus aínda a mêza, Capitú brincáva con u
fílhu, ôu êli con éla, ôu un con ôutru, purcê, in verdádi, ceríãu-si
múitu, máis é tambên sértu ci êli mi cería aínda máis a min.
Aprocsimêi-mi di Ezeciéu, axêi ci Capitú tínha razãu; érãu us ólhus di
Iscobár, máis nãu mi paresêrãu iscizítus pur ísu. Afináu nãu avería
máis ci mêia dúzia di ispresõis nu múndu, i múitas semelhãnsas si
daríãu naturáu-mênti. Ezeciéu nãu entendêu náda, olhôu ispantádu pra
éla i pra min, i afináu sautôu-mi áu cólu:

--- Vãmus paseár, papái?

--- Lógu, mêu fílhu.

Capitú, alhêia a ãmbus, fitáva agóra a ôutra bórda da mêza; máis,
dizêndu-lhi êu ci, na belêza, us ólhus di Ezeciéu saíãu áus da mãi,
Capitú sorríu, abanãndu a cabêsa con un ar ci núnca axêi in mulhér
augúma, prováveu-mênti purcê nãu gostêi tãntu das ôutras. As pesôas
válen u ci váli a afeisãu da jênti, i é daí ci méstri Pôvu tirôu acêli
adágiu ci cen u fêiu ãma bunítu lhi parési. Capitú tínha mêia dúzia di
jéstus únicus na Térra. Acêli entrôu-mi pêla áuma dêntru. Asín fíca
isplicádu ci êu corrêsi a mínha ispôza i amíga i lhi enxêsi a cára di
bêijus; máis êsti ôutru insidênti nãu é radicáu-mênti nesesáriu a
compreensãu du capítulu pasádu i dus futúrus; ficêmus nus ólhus di
Ezeciéu.




\chapt{CXXXII}{U debúxu i u colorídu}

Nen só us ólhus, máis as restãntis feisõis, a cára, u côrpu, a pesôa
intêira, íãu-si apurãndu con u têmpu. Érãu cômu un debúxu primitívu ci
u artísta vái enxêndu i coloríndu áus pôucus, i a figúra êntra a ver,
sorrír, paupitár, falár cuázi, até ci a família pendúra u cuádru na
parêdi, in memória du ci fôi i ja nãu pódi ser. Ací podía ser i éra. U
costúmi valêu múitu côntra u efêitu da mudãnsa; máis a mudãnsa fêis-si,
nãu a manêira di teátru, fêis-si cômu a manhã ci apônta vagaróza,
primêiru ci si pósa ler úma cárta, depôis le-si a cárta na rúa, in cáza,
nu gabinêti, sen abrír as janélas; a lúis coáda pêlas persiãnas básta a
distingír as lêtras. Li a cárta, máu a prinsípiu i nãu tôda, depôis fúi
lêndu melhór. Fujía-lhi, é sértu, metía u papéu nu bôusu, corría a cáza,
fexáva-mi, nãu abría as vidrásas, xegáva a fexár us ólhus. Cuãndu
nóva-mênti abría us ólhus i a cárta, a lêtra éra clára i a notísia
clarísima.

Iscobár vínha asín surgíndu da sepuutúra, du semináriu i du Flamêngu
pra si sentár comígu a mêza, resebêr-mi na iscáda, beijár-mi nu
gabinêti di manhã, ôu pedír-mi a nôiti a bênsãu du costúmi. Tôdas ésas
asõis érãu repúusivas; êu toleráva-as i praticáva-as, pra mi nãu
discobrír a min mêzmu i áu múndu. Máis u ci pudési disimulár áu múndu,
nãu podía fazê-lu a min, ci vivía máis pértu di min ci ningên. Cuãndu
nen mãi nen fílhu istávãu comígu u mêu dizispêru éra grãndi, i êu
juráva matá-lus a ãmbus, óra di góupi, óra divagár, pra dividír pêlu
têmpu da mórti tôdus us minútus da vída embasáda i agoniáda. Cuãndu,
porên, tornáva a cáza i vía nu áutu da iscáda a criaturínha ci mi cería
i isperáva, ficáva dizarmádu i difería u castígu di un día pra ôutru.

U ci si pasáva êntri min i Capitú nacêlis días sombríus, nãu si notará
ací, pur ser tãu miúdu i repetídu, i ja tãu tárdi ci nãu si poderá
dizê-lu sen fálha nen cansêira. Máis u prinsipáu irá. I u prinsipáu é
ci us nósus temporáis érãu agóra contínuus i terríveis.

Ãntis di discobérta acéla ma térra da verdádi, tivémus ôutrus di pôuca
dúra; nãu tardáva ci u séu si fizési azúu, u sóu cláru i u mar xãu, pur
ôndi abríamus nóva-mênti as vélas ci nus levávãu as ílhas i cóstas máis
bélas du univérsu, até ci ôutru pé di vêntu dizbaratáva túdu, i nós,
póstus a cápa, isperávamus ôutra bonãnsa, ci nãu éra tardía nen dúbia,
ãntis totáu, prócsima i fírmi.

Reléva-mi éstas metáforas; xêirãu áu mar i a maré ci dérãu mórti áu mêu
amígu i combôrsu Iscobár. Xêirãu tambên áus ólhus di resáca di Capitú.
Asín, pôstu sêmpri fôsi ómen di térra, côntu acéla párti da mínha vída,
cômu un marúju contaría u sêu naufrájiu.

Ja êntri nós só fautáva dizêr a palávra úutima; nós a líamus, porên,
nus ólhus un du ôutru, vibrãnti i desizíva, i sêmpri ci Ezeciéu vínha
pra nós nãu fazía máis ci separár-nus. Capitú propôis metê-lu in un
coléjiu, dôndi só viési áus sábadus; custôu múitu áu menínu aseitár
ésta situasãu.

--- Céru ir con papái! Papái a di ir comígu! bradáva êli.

Fúi êu mêzmu ci u levêi un día di manhã, úma segúnda-fêira. Éra nu
antígu Lárgu da Lápa, pértu da nósa cáza. Levêi-u a pé, pêla mãu, cômu
levára u ataúdi du ôutru. U picênu ía xorãndu i fazêndu pergúntas a
cáda pásu, si voutaría pra cáza, i cuãndu, i si êu iría ve-lu...

--- Vôu.

--- Papái nãu vái!

--- Vôu sin.

--- Júra, papái!

--- Pôis sin.

--- Papái nãu dis ci júra.

--- Pôis júru.

I la u levêi i deixêi. A auzênsia temporária nãu atalhôu u máu, i tôda
a árti fína di Capitú pra fazê-lu atenuár, áu mênus, fôi cômu si nãu
fôsi; êu sentía-mi cáda vêis piór. A mêzma situasãu nóva agravôu a
mínha paixãu. Ezeciéu vivía agóra máis fóra da mínha vísta; máis a
vóouta dêli, áu fin das semãnas, ôu pêlu discostúmi in ci êu ficáva, ôu
purcê u têmpu fôsi andãndu i completãndu a semelhãnsa, éra a vóouta di
Iscobár máis vívu i ruidôzu. Até a vóis, dêntru di pôucu, ja mi paresía
a mêzma. Áus sábadus, buscáva nãu jantár in cáza i só entrár cuãndu êli
istivési dormíndu; máis nãu iscapáva áu domíngu, nu gabinêti, cuãndu êu
mi axáva êntri jornáis i áutus. Ezeciéu entráva turbulêntu, ispansívu,
xêiu di rízu i di amôr, purcê u dêmu du picênu cáda vêis morría máis
pur min. Êu, a falár verdádi, sentía agóra úma aversãu ci máu podía
disfarsár, tãntu a éla cômu áus ôutrus. Nãu podêndu encobrír
intêira-mênti ésta dispozisãu moráu, cuidáva di mi nãu fazêr
incontradísu con êli, ôu só u mênus ci pudési; óra tínha trabálhu ci mi
obrigáva a fexár u gabinêti, óra saía áu domíngu pra ir paseár pêla
sidádi i arrabéldis u mêu máu secrétu.




\chapt{CXXXIII}{Úma idéia}

Un día, --- éra úma sêsta-fêira, --- nãu púdi máis. Sérta idéia, ci
negrejáva in min, abríu as ázas i entrôu a batê-las di un ládu pra
ôutru, cômu fázen as idéias ci céren saír. U ser sêsta-fêira crêiu ci
fôi acázu, máis tambên pódi ter sídu propózitu; fúi educádu nu terrôr
dacêli día; ouví cantár baládas in cáza, víndas da rósa i da antíga
metrópoli, nas cuáis a sêsta-fêira éra u día di agôuru. Entretãntu, nãu
avêndu aumanácis nu sérebru, é prováveu ci a idéia nãu batêsi as ázas
senãu pêla nesesidádi ci sentía di vir áu ar i a vída. A vída é tãu
béla ci a mêzma idéia da mórti presíza di vir primêiru a éla, ãntis di
si ver cumprída. Ja mi váis entendêndu; le agóra ôutru capítulu.




\chapt{CXXXIV}{U día di sábadu}

A idéia saíu fínau-mênti du sérebru. Éra nôiti, i nãu púdi dormír, pur
máis ci a sacudísi di min. Tambên nenhúma nôiti mi pasôu tãu cúrta.
Amanhesêu, cuãndu cuidáva nãu ser máis ci úma ôu dúas óras. Saí,
supôndu deixár a idéia in cáza; éla vêiu comígu. Ca fóra tínha a mêzma
cor iscúra, as mêzmas ázas trépidas, i pôstu avoási con élas, éra cômu
si fôsi fícsa; êu a leváva na retína, nãu ci mi encobrísi as côizas
istérnas, máis vía-as atravéis déla, con a cor máis pálida ci di
costúmi, i sen si demoráren náda.

Nãu mi lêmbra ben u réstu du día. Sêi ci iscreví augúmas cártas,
comprêi úma subistãnsia, ci nãu díigu, pra nãu ispertár u dezêju di
prová-la. A farmásia falíu, é verdádi; u dônu fêis-si bancêiru, i u
bãncu prospéra. Cuãndu mi axêi con a mórti nu bôusu sentí tamãnha
alegría cômu si acabási di tirár a sórti grãndi, ôu aínda maiór, purcê
u prêmiu da lotería gásta-si, i a mórti nãu si gásta. Fúi a cáza di
mínha mãi, con u fin di dispedír-mi, a títulu di vizíta. Ôu di verdádi
ôu pur iluzãu, túdu alí mi paresêu melhór nêsi día, mínha mãi mênus
trísti, tíu Cózmi iscesídu du corasãu, príma Justína da língua. Pasêi
úma óra in páis. Xegêi a abrír mãu du projétu. Ci éra presízu pra vivêr?
Núnca máis deixár acéla cáza, ôu prendêr acéla óra a min mêzmu...




\chapt{CXXXV}{Otélu}

Jantêi fóra. Di nôiti fúi áu teátru. Reprezentáva-si jústa-mênti \emph{Otélu},
ci êu nãu víra nen lêra núnca; sabía apênas u asúntu, i istimêi a
coinsidênsia. Vi as grãndis ráivas du môuru, pur cáuza di un lênsu, ---
un símplis lênsu!, --- i ací dôu matéria a meditasãu dus psicólogus
dêsti i di ôutrus continêntis, pôis nãu mi púdi furtár a obiservasãu di
ci un lênsu bastôu a asendêr us siúmis di Otélu i compôr a máis sublími
trajédia dêsti múndu. Us lênsus perdêrãu-si, ôji sãu presízus us
próprius lensóis; augúma vêis nen lensóis a, i válen só as camízas.
Táis érãu as idéias ci mi íãu pasãndu pêla cabêsa, vágas i túrvas, a
medída ci u môuru roláva convúusu, i Iágu distiláva a súa calúnia. Nus
interválus nãu mi levantáva da cadêira; nãu cería ispôr-mi a incontrár
augún conhesídu. As senhóras ficávãu cuázi tôdas nus camarótis,
encuãntu us ómens íãu fumár. Entãu êu perguntáva a min mêzmu si augúma
dacélas nãu tería amádu auguên ci jazêsi agóra nu semitériu, i vínhãu
ôutras incoerênsias, até ci u pãnu subía i continuáva a pésa. U úutimu
átu mostrôu-mi ci nãu êu, máis Capitú devía morrêr. Ouví as súplicas di
Dezdêmona, as súas palávras amorózas i púras, i a fúria du môuru, i a
mórti ci êsti lhi dêu êntri apláuzus frenéticus du públicu.

--- I éra inosênti, vínha êu dizêndu rúa abáixu; ci faría u públicu, si
éla devéras fôsi cuupáda, tãu cuupáda cômu Capitú? I ci mórti lhi daría
u môuru? Un travesêiru nãu bastaría; éra presízu sãngi i fôgu, un fôgu
intênsu i vástu, ci a consumísi di tôdu, i a reduzísi a pó, i u pó
sería lansádu áu vêntu, cômu etérna estinsãu...

Vagêi pêlas rúas u réstu da nôiti. Seêi, é verdádi, un cuázi náda, máis
u bastãnti pra ir até a manhã. Vi as úutimas óras da nôiti i as
primêiras du día, vi us derradêirus paseadôris i us primêirus
varredôris, as primêiras carrósas, us primêirus ruídus, us primêirus
aubôris, un día ci vínha depôis du ôutru i mi vería ir pra núnca máis
voutár. As rúas ci êu andáva cômu ci mi fujíãu pur si mêzmas. Nãu
tornaría a contemplár u mar da Glória, nen a sérra dus Órgãus, nen a
fortalêza di Sãnta Crúis i as ôutras. A jênti ci pasáva nãu éra tãnta,
cômu nus días comúns da semãna, máis éra ja numeróza i ía a augún
trabálhu, ci repetiría depôis; êu é ci nãu repetiría máis náda.

Xegêi a cáza, abrí a pórta divagarínhu, subí pé ãnti pé, i metí-mi nu
gabinêti; íãu dar sêis óras. Tirêi u venênu du bôusu, ficêi in mãngas
di camíza, i iscreví aínda úma cárta, a úutima, dirijída a Capitú.
Nenhúma das ôutras éra pra éla; sentí nesesidádi di lhi dizêr úma
palávra in ci lhi ficási u remórsu da mínha mórti. Iscreví dôis têcstus.
U primêiru ceimêi-u pur ser lôngu i difúzu. U segúndu contínha só u
nesesáriu, cláru i brévi. Nãu lhi lembráva u nósu pasádu, nen as lútas
avídas, nen alegría augúma; faláva-lhi só di Iscobár i da nesesidádi di
morrêr.




\chapt{CXXXVI}{A xícara di café}

U mêu plãnu fôi isperár u café, disouvêr nêli a dróga i injerí-la. Até
la, nãu têndu iscesídu di tôdu a mínha istória romãna, lembrôu-mi ci
Catãu, ãntis di si matár, lêu i relêu un lívru di Platãu. Nãu tínha
Platãu comígu; máis un tômu truncádu di Plutárcu, in ci éra narráda a
vída du sélebri romãnu, bastôu-mi a ocupár acêli pôucu têmpu, i, pra in
túdu imitá-lu, istirêi-mi nu canapé. Nen éra só imitá-lu nísu; tínha
nesesidádi di incutír in min a corájen dêli, asín cômu êli presizára
dus sentimêntus du filózofu, pra intrépida-mênti morrêr. Un dus mális
da iginorãnsia é nãu ter êsti remédiu a úutima óra. A múita jênti ci si
máta sen êli, i nóbri-mênti espíra; máis istôu ci múita máis jênti
poría têrmu áus sêus días, si pudési axár ésa ispésii di cocaína moráu
dus bons lívrus. Entretãntu, cerêndu fujír a cuaucér suspêita di
imitasãu, lêmbra-mi ben ci, pra nãu ser incontrádu áu pé di min u lívru
di Plutárcu, nen ser dáda a notísia nas gazêtas con a da cor das cáusas
ci êu entãu vestía, asentêi di po-lu nóva-mênti nu sêu lugár, ãntis di
bebêr u venênu.

U copêiru trôusi u café. Ergí-mi, guardêi u lívru, i fúi pra a mêza
ôndi ficára a xícara. Ja a cáza istáva in rumôris; éra têmpu di acabár
comígu. A mãu tremêu-mi áu abrír u papéu in ci trazía a dróga
embrulháda. Aínda asín tívi ãnimu di dispejár a subistãnsia na xícara,
i comesêi a mexêr u café, us ólhus vágus, a memória in Dezdêmona
inosênti; u ispetáculu da véspera vínha intrometêr-si na realidádi da
manhã. Máis a fotografía di Iscobár dêu-mi u ãnimu ci mi ía fautãndu;
la istáva êli, con a mãu nas cóstas da cadêira, a olhár áu lônji...

«Acabêmus con ístu», pensêi.

Cuãndu ía a bebêr, cojitêi si nãu sería melhór isperár ci Capitú i u
fílhu saísen pra a mísa; bebería depôis; éra melhór. Asín dispôstu,
entrêi a paseár nu gabinêti. Ouví a vóis di Ezeciéu nu corredôr, vi-u
entrár i corrêr a min bradãndu:

--- Papái! papái!

Leitôr, ôuvi ací un jéstu ci êu nãu discrêvu pur avê-lu intêira-mênti
iscesídu, máis cre ci fôi bélu i trájicu. Efetíva-mênti, a figúra du
picênu fêiz-mi recuár até dar di cóstas na istãnti. Ezeciéu abrasôu-mi
us joêlhus, isticôu-si na pônta dus péis, cômu cerêndu subír i dar-mi u
bêiju du costúmi; i repetía, puxãndu-mi:

--- Papái! papái!




\chapt{CXXXVII}{Segúndu impúusu}

Si êu nãu olhási pra Ezeciéu, é prováveu ci nãu istivési ací iscrevêndu
êsti lívru, purcê u mêu primêiru ímpetu fôi corrêr áu café i bebê-lu.
Xegêi a pegár na xícara, máis u picênu beijáva-mi a mãu, cômu di
costúmi, i a vísta dêli, cômu u jéstu, dêu-mi ôutru impúusu ci mi cústa
dizêr ací; máis va la, díga-si túdu. Xãmen-mi embóra asasínu; nãu serêi
êu ci us dizdíga ôu contradíga; u mêu segúndu impúusu fôi criminôzu.
Inclinêi-mi i perguntêi a Ezeciéu si ja tomára café.

--- Ja, papái; vôu a mísa con mamãi.

--- Tóma ôutra xícara, mêia xícara só.

--- I papái?

--- Êu mãndu vir máis; ãnda, bébi!

Ezeciéu abríu a bôca. Xegêi-lhi a xícara, tãu trêmulu ci cuázi a
entornêi, máis dispôstu a fazê-la caír pêla goéla abáixu, cázu u sabôr
lhi repugnási, ôu a temperatúra, purcê u café istáva fríu... Máis nãu
sêi ci sentí ci mi fêis recuár. Puis a xícara in síma da mêza, i dêi
pur min a beijár dôida-mênti a cabêsa du menínu.

--- Papái! papái! isclamáva Ezeciéu.

--- Nãu, nãu, êu nãu sôu têu pái!




\chapt{CXXXVIII}{Capitú ci êntra}

Cuãndu levantêi a cabêsa, dêi con a figúra di Capitú diãnti di min. Êis
aí ôutru lãnsi, ci pareserá di teátru, i é tãu naturáu cômu u primêiru,
úma vêis ci a mãi i u fílhu íãu a mísa, i Capitú nãu saía sen falár-mi.
Éra ja un falár sêcu i brévi; a maiór párti das vêzis, êu nen olháva
pra éla. Éla olháva sêmpri, isperãndu.

Désta vêis, áu dar con éla, nãu sêi si éra dus mêus ólhus, máis Capitú
paresêu-mi lívida. Segíu-si un dacêlis silênsius, a ci, sen mentír, si
pódi xamár di un séculu, táu é a istensãu du têmpu nas grãndis crízis.
Capitú recompôis-si; dísi áu fílhu ci si fôsi embóra, i pedíu-mi ci lhi
isplicási...

--- Nãu a ci isplicár, dísi êu.

--- A túdu; nãu entêndu as túas lágrimas nen as di Ezeciéu. Ci ôuvi
êntri vosêis?

--- Nãu ouvíu u ci lhi dísi?

Capitú respondêu ci ouvíra xôru i rumôr di palávras. Êu crêiu ci ouvíra
túdu clára-mênti, máis confesá-lu sería perdêr a isperãnsa du silênsiu
i da reconsiliasãu; pur ísu negôu a audiênsia i confirmôu única-mênti a
vísta. Sen lhi contár u epizódiu du café, repetí-lhi as palávras du
fináu du capítulu.

--- U ce? perguntôu éla cômu si ouvíra máu.

--- Ci nãu é mêu fílhu.

Grãndi fôi a istupefasãu di Capitú, i nãu menór a indignasãu ci lhi
susedêu, tãu naturáis ãmbas ci faríãu duvidár as primêiras testemúnhas
di vísta du nósu fôru. Ja ouví ci as a pra várius cázus, cestãu di
prêsu; êu nãu crêiu, tãntu máis ci a pesôa ci mi contôu ístu acabáva di
perdêr úma demãnda. Máis, ája ôu nãu testemúnhas alugádas, a mínha éra
verdadêira; a própria naturêza juráva pur si, i êu nãu cería duvidár
déla. Asín ci, sen atendêr a linguájen di Capitú, áus sêus jéstus, a
dor ci a retorsía, a côiza nenhúma, repetí as palávras dítas dúas vêzis
con táu rezolusãu ci a fizérãu afrouxár. Apóis augúns instãntis,
dísi-mi éla:

--- Só si pódi isplicár táu injúria pêla convicisãu sinséra; entretãntu,
vosê ci éra tãu siôzsu dus menóris jéstus, núnca revelôu a menór sômbra
di disconfiãnsa. Ci é ci lhi dêu táu idéia? Díga, --- continuôu vêndu
ci êu nãu respondía náda, --- díga túdu; depôis du ci ouví, pósu ouvír
u réstu, nãu pódi ser múitu. Ci é ci lhi dêu agóra táu convicisãu? Ãndi,
Bentínhu, fáli! fáli! Dispésa-mi dací, máis díga túdu primêiru.

--- A côizas ci si nãu dízen.

--- Ci si nãu dízen só metádi; máis ja ci dísi metádi, díga túdu.

Tínha-si sentádu núma cadêira áu pé da mêza. Podía istár un tãntu
confúza, u pórti nãu éra di acuzáda. Pedí-lhi aínda úma vêis ci nãu
teimási.

--- Nãu, Bentínhu, ôu cônti u réstu, pra ci êu mi defênda, si vosê áxa
ci tênhu defêza, ôu pésu-lhi dêzdi ja a nósa separasãu: nãu pósu máis!

--- A separasãu é côiza desidída, redarguí, pegãndu-lhi na propósta.
Éra melhór ci a fizésemus pur mêias palávras ôu in silênsiu; cáda un
iría con a súa ferída. Úma vêis, porên, ci a senhóra insistí, ací vái u
ci lhi pósu dizêr, i é túdu.

Nãu dísi túdu; máu púdi aludír áus amôris di Iscobár sen proferír-lhi u
nômi. Capitú nãu pôdi deixár di rir, di un rízu ci êu síntu nãu podêr
transcrevêr ací; depôis, in un ton júnta-mênti irônicu i melancólicu:

--- Pôis até us defúntus! Nen us mórtus iscápãu áus sêus siúmis!

Consertôu a capínha i ergêu-si. Suspirôu, crêiu ci suspirôu, encuãntu
êu, ci nãu pedía ôutra côiza máis ci a plêna justificasãu déla,
dísi-lhi nãu sêi ci palávras adecuádas a êsti fin. Capitú olhôu pra min
con dezdên, i murmurôu:

--- Sêi a razãu dístu; é a cazualidádi da semelhãnsa... A vontádi di
Dêus isplicará túdu... Ri-si? É naturáu; apezár du semináriu, nãu
acredíta in Dêus; êu crêiu... Máis nãu falêmus nístu; nãu nus fíca ben
dizêr máis náda.




\chapt{CXXXIX}{A fotografía}

Palávra ci istívi a píci di crer ci éra vítima di úma grãndi iluzãu,
úma fantazmagoría di alusinádu; máis a entráda repentína di Ezeciéu,
gritãndu: --- «Mamãi! mamãi! é óra da mísa!» restituíu-mi a consiênsia
da realidádi. Capitú i êu, involuntária-mênti, olhãmus pra a fotografía
di Iscobár, i depôis un pra u ôutru. Désta vêis a confuzãu déla fêis-si
confisãu púra. Êsti éra acêli; avía pur fôrsa augúma fotografía di
Iscobár picênu ci sería u nósu picênu Ezeciéu. Di bôca, porên, nãu
confesôu náda; repetíu as úutimas palávras, puxôu du fílhu i saírãu pra
a mísa.




\chapt{CXL}{Vóuta da igrêja}

Ficãndu só, éra naturáu pegár du café i bebê-lu. Pôis, nãu, senhôr;
tínha perdídu u góstu a mórti. A mórti éra úma solusãu; êu acabáva di
axár ôutra, tãntu melhór cuãntu ci nãu éra definitíva, i deixáva a
pórta abérta a reparasãu, si devêsi avê-la. Nãu dísi \emph{perdãu},
máis \emph{reparasãu}, ístu é, justísa. Cuaucér ci fôsi a razãu du átu,
rejeitêi a mórti, i isperêi u regrésu di Capitú. Êsti fôi máis demorádu
ci di costúmi; xegêi a temêr ci éla ouvési ídu a cáza di mínha mãi,
máis nãu fôi.

--- Confiêi a Dêus tôdas as mínhas amargúras, dísi-mi Capitú áu voutár
da igrêja; ouví dêntru di min ci a nósa separasãu é indispensáveu, i
istôu as súas órdens.

Us ólhus con ci mi dísi ístu érãu embusádus, cômu ispreitãndu un jéstu
di recúza ôu di ispára. Contáva con a mínha debilidádi ôu con a própria
insertêza in ci êu podía istár da paternidádi du ôutru, máis falhôu
túdu. Acázu avería in min un ómen nôvu, un ci aparesía agóra, dêzdi ci
impresõis nóvas i fórtis u discobríãu? Nêsi cázu éra un ómen apênas
encobértu. Respondí-lhi ci ía pensár, i faríamus u ci êu pensási. In
verdádi vus díigu ci túdu istáva pensádu i fêitu.

Nu interválu, evocára as palávras du finádu Gurjéu, cuãndu mi mostrôu
in cáza dêli u retrátu da mulhér, paresídu con Capitú. As di lembrár-ti
délas; si nãu, relê u capítulu, cúju númeru nãu pônhu ací, pur nãu mi
lembrár ja cuáu sêja, máis nãu fíca lônji. Redúzen-si a dizêr ci a táis
semelhãnsas inesplicáveis... Pêlu día adiãnti, i nus ôutrus días,
Ezeciéu ía ter comígu áu gabinêti, i as feisõis du picênu dávãu idéia
clára das du ôutru, ôu êu ía atentãndu máis nélas. Di envóuta,
lembrávãu-mi epizódius vágus i remótus, palávras, incôntrus i
insidêntis, túdu in ci a mínha segêira nãu pôis malísia, i a ci fautôu
u mêu vélhu siúmi. Úma vêis in ci us fúi axár sozínhus i caládus, un
segrêdu ci mi fêis rir, úma palávra déla sonhãndu, tôdas ésas
reminisênsias viérãu víndu agóra, in táu atropêlu ci mi atordoarãu... I
pur ci us nãu izganêi un día, cuãndu dizviêi us ólhus da rúa ôndi
istávãu dúas andorínhas trepádas nu fíu telegráficu? Dêntru, as mínhas
ôutras andorínhas istávãu trepádas nu ar, us ólhus enfiádus nus ólhus,
máis tãu cautelózus ci si dezinfiárãu lógu, dizêndu-mi úma palávra
amíga i alégri. Contêi-lhis u namôru das andorínhas di fóra, i
axarãu-lhi grása; Iscobár declarôu ci, pra êli, sería melhór si as
andorínhas, in vêis di trepádas nu fíu di arãmi, istivésen a mêza du
jantár cozídas. «Núnca comí us nínhus délas, continuôu, máis déven ser
bons, si us xins us inventárãu.» I ficãmus a tratár dus xins i dus
clásicus ci falárãu dêlis, encuãntu Capitú, confesãndu ci a
aborresíamus, fôi a ôutrus cuidádus. Agóra lembráva-mi túdu u ci entãu
mi paresêu náda.




\chapt{CXLI}{A solusãu}

Ací istá u ci fizémus. Pegãmus in nós i fômus pra a Európa, nãu paseár,
nen ver náda, nôvu nen vélhu; parãmus na Suísa. Úma profesôra du Ríu
Grãndi, ci fôi conôscu, ficôu di companhía a Capitú, insinãndu a língua
matérna a Ezeciéu, ci aprendería u réstu nas iscólas du país. Asín
reguláda a vída, tornêi áu Brazíu.

Áu cábu di augúns mêzis, Capitú comesára a iscrevêr-mi cártas, a ci
respondí con brevidádi i secidãu. As déla érãu subimísas, sen ódiu,
acázu afetuózas, i pra u fin saudózas; pedía-mi ci a fôsi ver. Embarcêi
un ãnu depôis, máis nãu a procurêi, i repetí a viájen con u mêzmu
rezuutádu. Na vóouta, us ci si lembrávãu déla, ceríãu notísias, i êu
dáva-lhas, cômu si acabási di vivêr con éla; naturáu-mênti as viájens
érãu fêitas con u intúitu di simulár ístu mêzmu, i enganár a opiniãu.
Un día, fínau-mênti...




\chapt{CXLII}{Úma sãnta}

Entênda-si ci, si nas viájens ci fis a Európa, Jozé Días nãu fôi comígu,
nãu é ci lhi fautási vontádi; ficáva di companhía a tíu Cózmi, cuázi
inválidu, i a mínha mãi, ci envelhesêu deprésa. Tambên êli istáva vélhu,
pôstu ci ríju. Ía a bórdu dispedír-si di min, i as palávras ci mi dizía,
us jéstus di lênsu, us próprius ólhus ci enxugáva érãu táis ci mi
comovíãu tambên. A úutima vêis nãu fôi a bórdu.

--- Vênha...

--- Nãu pósu.

--- Istá con mêdu?

--- Nãu; nãu pósu. Agóra, adêus, Bentínhu, nãu sêi si mi verá máis;
crêiu ci vôu pra a ôutra Európa, a etérna...

Nãu fôi lógu; mínha mãi embarcôu primêiru. Procúra nu semitériu di S.~Joãu
Batísta úma sepuutúra sen nômi, con ésta única indicasãu: \emph{Úma
sãnta}. É aí. Fis fazêr ésa inscrisãu con augúma dificuudádi. U
iscultôr axôu-a iscizíta; u adiministradôr du semitériu consuutôu u
vigáriu da parócia; êsti ponderôu-mi ci as sãntas istãu nu autár i nu
Séu.

--- Máis, perdãu, atalhêi, êu nãu céru dizêr ci nacéla sepuutúra istá
úma canonizáda. A mínha idéia é dar con táu palávra úma definisãu
terrêna di tôdas as virtúdis ci a fináda posuíu na vída. Tãntu é asín
ci, sêndu a modéstia úma délas, dezêju conservá-la póstuma, nãu lhi
iscrevêndu u nômi.

--- Todavía, u nômi, a filiasãu, as dátas...

--- Cen si importará con dátas, filiasãu, nen nômis, depôis ci êu
acabár?

--- Cér dizêr ci éra úma sãnta senhóra, nãu?

--- Jústa-mênti. U protonotáriu Cabráu, si fôsi vívu, confirmaría ací u
ci lhi díigu.

--- Nen êu contêstu a verdádi, ezítu só na fórmula. Conhesêu entãu u
protonotáriu?

--- Conhecí-u. Éra un pádri-modêlu.

--- Bon canonísta, bon latinísta, píu i caridôzu, continuôu u vigáriu.

--- I posuía augúmas prêndas di sosiedádi, dísi êu; la in cáza sêmpri
ouví ci éra insígni parsêiru áu gamãu...

--- Tínha múitu bon dádu! suspirôu lênta-mênti u vigáriu. Un dádu di
méstri!

--- Entãu, parési-lhi...?

--- Úma vêis ci nãu a ôutru sentídu, nen podería avê-lu, sin, senhôr,
adimíti-si...

Jozé Días asistíu a éstas dilijênsias, con grãndi melancolía. Nu fin,
cuãndu saímus, dísi máu du pádri, xamôu-lhi meticulôzu. Só lhi axáva
discúupa pur nãu ter conhesídu mínha mãi, nen êli nen us ôutrus ómens
du semitériu.

--- Nãu a conhesêrãu; si a conhesêsen mandaríãu isculpír \emph{santísima}.




\chapt{CXLIII}{U úutimu superlatívu}

Nãu fôi u úutimu superlatívu di Jozé Días. Ôutrus têvi ci nãu váli a
pêna iscrevêr ací, até ci vêiu u úutimu, u melhór dêlis, u máis dôsi, u
ci lhi fêis da mórti un pedásu di vída. Ja entãu moráva comígu; pôstu
ci mínha mãi lhi deixási úma picêna lembrãnsa, vêiu dizêr-mi ci, con
legádu ôu sen êli, nãu si separaría di min. Tauvêis a isperãnsa dêli
fôsi enterrár-mi. Correspondía-si con Capitú, a cen pedía ci lhi
mandási u retrátu di Ezeciéu; máis Capitú ía adiãndu a remésa di
corrêiu a corrêiu, até ci êli nãu pedíu máis náda, a nãu ser u corasãu
du jóven istudãnti; pedía-lhi tambên ci nãu deixási di falár a Ezeciéu
nu vélhu amígu du pái i du avô, «distinádu pêlu Séu a amár u mêzmu
sãngi.» Éra asín ci êli preparáva us cuidádus da tersêira jerasãu; máis
a mórti vêiu ãntis di Ezeciéu. A doênsa fôi rápida. Mandêi xamár un
médicu omeopáta.

--- Nãu, Bentínhu, dísi êli; básta un alopáta; in tôdas as iscólas si
mórri. Demáis, fôrãu idéias da mosidádi, ci u têmpu levôu; convêrtu-mi
a fé di mêus páis. A alopatía é u catolisízmu da medisína...

Morrêu serênu, apóis úma agonía cúrta. Pôucu ãntis ouvíu ci u séu
istáva líndu, i pedíu ci abrísemus a janéla.

--- Nãu, u ar pódi fazêr-lhi máu.

--- Ci máu? Ar é vída.

Abrímus a janéla. Reáu-mênti, istáva un séu azúu i cláru. Jozé Días
soergêu-si i olhôu pra fóra; apóis augúns instãntis, deixôu caír a
cabêsa, murmurãndu: Lindísimu! Fôi a úutima palávra ci proferíu nêsti
múndu. Póbri Jozé Días! Pur ci êi di negár ci xorêi pur êli?




\chapt{CXLIV}{Úma pergúnta tardía}

Asín xóren pur min tôdus us ólhus di amígus i amígas ci dêixu nêsti
múndu, máis nãu é prováveu. Tênhu-mi fêitu iscesêr. Móru lônji i sáiu
pôucu. Nãu é ci ája efetíva-mênti ligádu as dúas pôntas da vída. Ésta
cáza du Enjênhu Nôvu, concuãntu reprodúza a di Máta-caválus, apênas mi
lêmbra acéla, i máis pur efêitu di comparasãu i di reflecsãu ci di
sentimêntu. Ja dísi ístu mêzmu.

Ãu di perguntár-mi pur ci razãu, têndu a própria cáza vélha, na mêzma
rúa antíga, nãu impedí ci a demolísen i vin reproduzí-la nésta. A
pergúnta devía ser fêita a prinsípiu, máis ací vái a respósta. A razãu
é ci, lógu ci mínha mãi morrêu, cerêndu ir pra la, fis primêiru úma
lônga vizíta di inspesãu pur augúns días, i tôda a cáza mi disconhesêu.
Nu cintáu a aroêira i a pitangêira, u pôsu, a casãmba vélha i u
lavadôuru, náda sabía di min. A cazuarína éra a mêzma ci êu deixára áu
fúndu, máis u trôncu, in vêis di rétu, cômu outróra, tínha agóra un ar
di pôntu di interrogasãu; naturáu-mênti pazmáva du intrúzu. Corrí us
ólhus pêlu ar, buscãndu augún pensamêntu ci alí deixási, i nãu axêi
nenhún. Áu contráriu, a ramájen comesôu a susurrár augúma côiza ci nãu
entendí lógu, i parési ci éra a cantíga das manhãs nóvas. Áu pé désa
múzica sonóra i joviáu, ouví tambên u grunhír dus pórcus, ispésii di
trósa consentráda i filozófica.

Túdu mi éra istrãnhu i adivérsu. Deixêi ci demolísen a cáza, i, máis
tárdi, cuãndu vin pra u Enjênhu Nôvu, lembrôu-mi fazêr ésta reprodusãu
pur isplicasõis ci dêi áu arcitétu, segúndu contêi in têmpu.




\chapt{CXLV}{U regrésu}

Óra, fôi ja nésta cáza ci un día, istãndu a vestír-mi pra aumosár,
resebí un cartãu con êsti nômi:

Ezeciéu A.~di Santiágu

--- A pesôa istá aí? perguntêi áu criádu.

--- Sin, senhôr; ficôu isperãndu.

Nãu fúi lógu, lógu; fi-lu isperár uns déis ôu cínzi minútus na sála. Só
depôis é ci mi lembrôu ci cumpría ter sértu auvorôsu i corrêr,
abrasá-lu, falár-lhi na mãi. A mãi --- crêiu ci aínda nãu dísi ci
istáva mórta i enterráda. Istáva; la repôuza na vélha Suísa. Acabêi di
vestír-mi as prêzas. Cuãndu saí du cuártu, tomêi áris di pái, un pái
êntri mãnsu i crêspu, metádi Don Cazmúrru. Áu entrár na sála, dêi con
un rapáis, di cóstas, mirãndu u bústu di Masinísa, pintádu na parêdi.
Vin cautelôzu, i nãu fis rumôr. Nãu obistãnti, ouvíu-mi us pásus, i
voutôu-si deprésa. Conhési-mi pêlus retrátus i corrêu pra min. Nãu mi
mexí; éra nen máis nen mênus u mêu antígu i jóven companhêiru du
semináriu di S.~Jozé, un pôucu máis báixu, mênus xêiu di côrpu i, sáuvu
as côris, ci érãu vívas, u mêzmu rôstu du mêu amígu. Trajáva a modérna,
naturáu-mênti, i as manêiras érãu diferêntis, máis u aspéctu jeráu
reproduzía a pesôa mórta. Éra u própriu, u ezátu, u verdadêiru Iscobár.
Éra u mêu combôrsu; éra u fílhu di sêu pái. Vestía di lútu pêla mãi; êu
tambên istáva di prêtu. Sentãmu-nus.

--- Papái nãu fáis diferênsa dus úutimus retrátus, dísi-mi êli.

A vóis éra a mêzma di Iscobár, u sotáci éra afransezádu. Isplicêi-lhi
ci reáu-mênti pôucu difería du ci éra, i comesêi un interrogatóriu pra
ter mênus ci falár i dominár asín a mínha emosãu. Máis ístu mêzmu dáva
animasãu a cára dêli, i u mêu coléga du semináriu ía resurjíndu cáda
vêis máis du semitériu. Êi-lu ací, diãnti di min, con iguáu rízu i
maiór respêitu; totáu, u mêzmu obiséciu i a mêzma grása. Ansiáva pur
ver-mi. A mãi faláva múitu in min, louvãndu-mi istraordinária-mênti,
cômu u ómen máis púru du múndu, u máis díginu di ser cerídu.

--- Morrêu buníta, concluíu.

--- Vãmus aumosár.

Si pênsas ci u aumôsu fôi amárgu, engãnas-ti. Têvi sêus minútus di
aborresimêntu, é verdádi; a prinsípiu doêu-mi ci Ezeciéu nãu fôsi
reáu-mênti mêu fílhu, ci mi nãu completási i continuási. Si u rapáis
ten saídu a mãi, êu acabáva crêndu túdu, tãntu máis fásiu-mênti cuãntu
ci êli paresía avêr-mi deixádu na véspera, evocáva a meninísi, sênas i
palávras, a ída pra u coléjiu...

--- Papái aínda si lêmbra cuãndu mi levôu pra u coléjiu? perguntôu
ríndu.

--- Pôis nãu êi di lembrár-mi?

--- Éra na Lápa; êu ía dizisperádu, i papái nãu paráva, dáva-mi cáda
puxãu, i êu con as pernínhas... Sin, senhôr, asêitu.

Istendêu u cópu áu vínhu ci êu lhi oferesía, bebêu un góli, i continuôu
a comêr. Iscobár comía asín tambên, con a cára metída nu prátu.
Contôu-mi a vída na Európa, us istúdus, partícular-mênti us di
arceolojía, ci éra a súa paixãu. Faláva da antigidádi con amôr, contáva
u Ejítu i us sêus milháris di séculus, sen si perdêr nus augarízmus;
tínha a cabêsa aritimética du pái. Êu, pôstu ci a idéia da paternidádi
du ôutru mi istivési ja familiár, nãu gostáva da resurreisãu. As vêzis,
fexáva us ólhus pra nãu ver jéstus nen náda, máis u diabrêti faláva i
ría, i u defúntu faláva i ría pur êli.

Nãu avêndu remédiu senãu ficár con êli, fiz-mi pái devéras. A idéia di
ci pudési ter vístu augúma fotografía di Iscobár, ci Capitú pur
discuídu levási consígu, nãu mi acudíu, nen, si acudísi, persistiría.
Ezeciéu cría in min, cômu na mãi. Si fôsi vívu Jozé Días, axaría nêli a
mínha própria pesôa. Príma Justína cis ve-lu, máis, istãndu enfêrma,
pedíu-mi ci u levási la. Conhesía acéla parênta. Crêiu ci u dezêju di
ver Ezeciéu éra pra u fin di verificár nu môsu u debúxu ci porventúra
ouvési axádu nu menínu. Sería un regálu úutimu; atalhêi-u a têmpu.

--- Istá múitu máu, dísi êu a Ezeciéu ci cería ir ve-la, cuaucér emosãu
pódi trazêr-lhi a mórti. Irêmus ve-la, cuãndu ficár melhór.

Nãu fômus; a mórti levôu-a dêntru di pôucus días. Éla discãnsa nu
Senhôr ôu cômu cér ci sêja. Ezeciéu víu-lhi a cára nu caixãu i nãu a
conhesêu, nen podía, tãu ôutra a fizérãu us ãnus i a mórti. Nu camínhu
pra u semitériu, íãu-lhi lembrãndu úma porsãu di côizas, augúma rúa,
augúma tôrri, un trêxu di práia, i éra tôdu alegría. Asín acontesía
sêmpri ci voutáva pra cáza, áu fin du día; contáva-mi as recordasõis ci
ía resebêndu das rúas i das cázas. Adimiráva-si ci múitas déstas fôsen
as mêzmas ci êli deixára, cômu si as cázas morrêsen menínas.

Áu cábu di sêis mêzis, Ezeciéu falôu-mi in úma viájen a Grésia, áu
Ejítu, i a Palestína, viájen sientífica, promésa fêita a augúns amígus.

--- Di ci sécsu? perguntêi ríndu.

Sorríu, vexádu, i respondêu-mi ci as mulhéris érãu criatúras tãu da
móda i du día ci núnca avíãu di entendêr úma ruína di trínta séculus.
Érãu dôis colégas da universidádi. Prometí-lhi recúrsus, i dêi-lhi lógu
us primêirus dinhêirus presízus. Comígu dísi ci úma das consecuênsias
dus amôris furtívus du pái éra pagár êu as arceolojías du fílhu; ãntis
lhi pagási a lépra... Cuãndu ésta idéia mi atravesôu u sérebru,
sentí-mi tãu cruéu i pervérsu ci pegêi nu rapáis, i cis apertá-lu áu
corasãu, máis recuêi; encarêi-u depôis, cômu si fáis a un fílhu di
verdádi; us ólhus ci êli mi deitôu fôrãu térnus i agradesídus.




\chapt{CXLVI}{Nãu ôuvi lépra}

Nãu ôuvi lépra, máis a fébris pur tôdas ésas térras umãnas, sêjãu
vélhas ôu nóvas. Ônzi mêzis depôis, Ezeciéu morrêu di úma fébri tifóidi,
i fôi enterrádu nas imediasõis di Jeruzalén, ôndi us dôis amígus da
universidádi lhi levantárãu un túmulu con ésta inscrisãu, tiráda du
proféta Ezeciéu, in grêgu: «Tu éras perfêitu nus têus camínhus.»
Mandárãu-mi ãmbus us têcstus, grêgu i latínu, u dezênhu da sepuutúra, a
cônta das dispêzas i u réstu du dinhêiru ci êli leváva; pagaría u
tríplu pra nãu tornár a ve-lu.

Cômu cisési verificár u têcstu, consuutêi a mínha Vuugáta, i axêi ci
éra ezátu, máis tínha aínda un complemãntu: «Tu éras perfêitu nus têus
camínhus, \emph{dêzdi u día da túa criasãu}.» Parêi i perguntêi caládu:
«Cuãndu sería u día da criasãu di Ezeciéu?» Ningên mi respondêu. Êis aí
máis un mistériu pra ajuntár áus tãntus dêsti múndu. Apezár di túdu,
jantêi ben i fúi áu teátru.




\chapt{CXLVII}{A ispozisãu retrospectíva}

Ja sábis ci a mínha áuma, pur máis laseráda ci tênha sídu, nãu ficôu aí
pra un cãntu cômu úma flor lívida i solitária. Nãu lhi dêi ésa cor ôu
discór. Viví u melhór ci púdi, sen mi fautáren amígas ci mi consolásen
da primêira. Capríxus di pôuca dúra, é verdádi. Élas é ci mi deixávãu
cômu pesôas ci asísten a úma ispozisãu retrospectíva, i, ôu si fartãu
di ve-la, ôu a lúis da sála izmoresí. Úma só désas vizítas tínha cárru
a pórta i coxêiru di libré. As ôutras íãu modésta-mênti, \emph{caucãnti
pédi}, i, si xovía, êu é ci ía buscár un cárru di prása, i as metía
dêntru, con grãndis dispedídas, i maióris recomendasõis.

--- Lévas u catálogu?

--- Lévu; até amanhã.

--- Até amanhã.

Nãu voutávãu máis. Êu ficáva a pórta, isperãndu, ía até a iscína,
ispiáva, consuutáva u relójiu, i nãu vía náda nen ningên. Entãu, si
aparesía ôutra vizíta, dáva-lhi u brásu, entrávamus, mostráva-lhi as
paizájens, us cuádrus istóricus ôu di jêneru, úma acuaréla, un pastéu,
úma \emph{gouache}, i tambên ésta cansáva, i ía embóra con u catálogu
na mãu...




\chapt{CXLVIII}{I ben, i u réstu?}

Agóra, pur ci é ci nenhúma désas caprixózas mi fêis iscesêr a primêira
amáda du mêu corasãu? Tauvêis purcê nenhúma tínha us ólhus di resáca,
nen us di sigãna oblícua i disimuláda. Máis nãu é êsti própria-mênti u
réstu du lívru. U réstu é sabêr si a Capitú da Práia da Glória ja
istáva dêntru da di Máta-caválus, ôu si ésta fôi mudáda nacéla pur
efêitu di augún cázu insidênti. Jezúis, fílhu di Sirach, si soubési dus
mêus primêirus siúmis, dir-mi-ía, cômu nu sêu cap.~IX, vers.~1: «Nãu
tênhas siúmis di túa mulhér pra ci éla nãu si méta a enganár-ti con a
malísia ci aprendêr di ti.» Máis êu crêiu ci nãu, i tu concordarás
comígu; si ti lêmbras ben da Capitú menína, as di reconhesêr ci úma
istáva dêntru da ôutra, cômu a frúta dêntru da cásca.

I ben, cuaucér ci sêja a solusãu, úma côiza fíca, i é a súma das súmas,
ôu u réstu dus réstus, a sabêr, ci a mínha primêira amíga i u mêu maiór
amígu, tãu istremózus ãmbus i tãu cerídus tambên, cis u distínu ci
acabásen juntãndu-si i enganãndu-mi... A térra lhis sêja lévi! Vãmus a
\emph{Istória dus Subúrbius}.



\finpg{FIN}